‫روشنفکری در ایران معاصر‬ ‫مناظره عبدالکریم سروش و داریوش آشوری‬ ‫عبدالکریم سروش و داریوش آشوری دو تن از روشنفکران نامدار ایرانی هستند که یکی به دلیل سابقه فعالیت و محتوای آثارش لقب‬ ‫«روشنننفکر دینی» و دیگری به خاطر پژوهشهایش در حوزه زبان و تالیف آثار تاثیرگذاری در زمینه فرهنگ و واژگان علوم انسننانی‬ ‫لقب «روشنفکر سکوالر» گرفتهاند‪.‬‬ ‫بحث مشترک یا مناظره و پرسش و پاسخ سروش و آشوری‪ ،‬در روز یکشنبه اول ماه ژوئن در دانشگاه تورنتو‪ ،‬با موضوع «روشنفکری‬ ‫در ایران معاصنر»‪ ،‬نزدیک به پانصند تن از عالقمندان آثار سروش و آشوری و نیز کنجکاوان بحث پیرامون «روشنفکری در ایران» را‬ ‫برای مدت بیش از سه ساعت گرد هم آورد‪.‬‬ ‫این برنامه با کوشنش کانون ایرانیان دانشگاه تورنتو و بنیاد سهروردی ترتیب یافته بود و مدیریت مناظره و جلسه پرسش و پاسخ نیز‬ ‫بهعهده دکتر ویکتوریا طهماسننبی‪ ،‬اسننتاد مطالعات زنان در دانشننگاه تورنتو بود‪ .‬در آغاز جلسننه داریوش آشننوری و دکتر عبدالکریم‬ ‫شنروش نظر خود را در باره «روشنفکری در ایران معاصر» ابراز کردند‪ .‬سپس دو پرسش‪ ،‬که برآیند پرسشهای گوناگون ایرانیان‪ ،‬که‬ ‫از طریق اینترنت طرح کرده بودند‪ ،‬با دوطرف مناظره طرح شند و در بخش پایانی برنامه پرسنش و پاسنخ با حاضران در جلسه انجام‬ ‫شد‪.‬‬ ‫داریوش آشوری حرفهای خود در باره موضوع مناظره را به مرور مختصری از تاریخ پیداش مفهوم روشنفکری در ایران اختصاص داد‬ ‫و گفت که‪« :‬برخورد ما با دنیای غرب و مدرن از آغاز قرن نوردهم و با جنگهای ایران و روس شننروع شنند‪ .‬شننکسننت ایران در این‬ ‫جنگها پرسشهای بزرگی را برانگیخت و رفته رفته آشنایی با بقیه قدرتهای اروپایی و اینکه چرا ما اینطور هستیم و آنها آنطور‬ ‫هستند طرح شد که تا زمان حاضر ادامه دارد»‪.‬‬ ‫آشوری همچنین گفت که‪« :‬ایجاد دارالفنون سرآغاز آشنایی جدی ایرانیان با تمدن و علم و تکنولوژی و ایدههای مدرن است‪ .‬جماعتی‬ ‫در ایران متوجه شدند که جهان دیگری بر مدار ارزشهای دیگری میگردد‪ .‬این گروه نخست "منورالفکر" نامیده شدند که ریشه لغت‬ ‫از دوران روشنگری آمده بود و بعد از دوران جنگ دوم جهانی و رواج ایدئولوژی مارکسیسم‪ ،‬مفهوم "روشنفکر" رواج یافت»‪.‬‬ ‫عبدالکریم سروش در شروع حرفهای خود اظهار داشت‪« :‬روشنفکران در شکاف میان سنت و تجدد پدید میآیند‪ .‬وقتی جامعهای و‬ ‫فرهنگی پوسنت میاندازد و سننت خود را پشت سر میگذارد و از دریچه مدرنیته و ارتفاعی باالتر بر سنت پیشین خود نظر میکند‪،‬‬ ‫ایدهها و اندیشهها و آموزههای تازهای پدید میآورد که اندیشههای روشنفکری نامیده میشود‪ .‬روشنفکری همیشه در قیاس و تقابل‬ ‫با سنت معنا میشود و اگر جامعهای بر سنت خود پایدار بماند‪ ،‬روشنفکری در آن پا نمیگیرد‪ .‬همچنین اگر تجدد پدید آید و نگاه و‬ ‫نظر بر تجدد از یک ارتفاع برتر و باالتر صورت نگیرد‪ ،‬بازهم روشنفکری در آن جامعه تحقق نمیپذیرد»‪.‬‬ ‫عبدالکریم سنروش در ادامه بحث خود در تعریف روشننفکر و روشنفکری گفت‪« :‬روشنفکران رازدانند‪ ،‬به این معنی که راز تاریخی‬ ‫تحول جامعه و گذر از سنت به پسا سنت را درک میکنند و آنچه را که در اعماق فرهنگ و جامعه میگذرد به چشم نافذ میبینند و‬ ‫دیگران را که از آن بیخبرند آگاه و با آن آشنا میکنند‪ .‬بنابر این تعریف‪ ،‬مصادیق روشنفکری در جامعه ما(ایران) را میتوانید ببینید‬ ‫و بفهمید که روشنفکری چیست و روشنفکر کیست»‪.‬‬

‫سنروش در بخش دیگری از حرفهای خود تاکید کرد که‪« :‬نگاه کردن به سننت به معنای درآمدن از سنت است‪ .‬شما همیشه وقتی‬ ‫میتوانید به چیزی نگاه کنید که از آن فاصننله بگیرید و بیرون بیایید و ارتفاع بگیرید‪ .‬در ادبیات گذشننته ما سنننت به این معنا که ما‬ ‫بکار میبریم بکار نمیرفته‪ .‬اگر کسنی از سننت بیرون نیافتاده باشند‪ ،‬هنوز به آسنتانه روشنفکری نرسیده و درک نکرده که جهان او‬ ‫عوض شده و دوران او تغییر کرده است»‪.‬‬ ‫عبدالکریم سنروش مفهوم کلی سننت را نمیپذیرد و معتقد اسنت‪« :‬سنت را باید جزء به جزء کرد‪ .‬سنت یعنی فلسفه سنتی‪ ،‬اخالق‬ ‫سننتی‪ ،‬علم سننتی‪ ،‬دین سنتی و هنر سنتی‪ .‬درست مانند مدرنیته‪ .‬یعنی هنر مدرن‪ ،‬علم مدرن‪ ،‬فلسفه مدرن‪ ،‬اخالق مدرن و امثال‬ ‫اینها‪ .‬یک بقچه بزرگی بهنام سنت یا مدرنیته درست کردن‪ ،‬بار ما را بار نمیکند‪ .‬بلکه گره بر اندیشه ما میزند و تشخیص ما را دچار‬ ‫تیرگی میکند‪ .‬مشنکل بزرگ ما در ایران این است که بسیار بحث میشود که ما در کجای سنت ایستادهایم‪ ،‬سنت چیست؟ مدرنیته‬ ‫چیسنت؟ اما چون این مفهوم کالن باز نشنده‪ ،‬در این انبان سربسته بزرگ مورد بحث قرار میدهند‪ ،‬بدون آنکه در ِ آنرا باز کنند و به‬ ‫درون آن بپردازند‪ ،‬همه مبهم و کلی و تحلیل ناشده باقی میماند»‪.‬‬ ‫روشنفکری و زبان‬ ‫پس از صنحبتهای نخسنت داریوش آشنوری و عبدالکریم سنروش در باره تاریخ پیدایش و تعاریف روشنفکر و روشنفکری‪ ،‬پرسش‬ ‫عمومی عالقمندان این بحث در باره روشنننفکری و زبان و اینکه اگر روشنننگری و روشننننویسننی یکی از بنیادیترین وظیفههای‬ ‫روشنفکران است‪ ،‬آنگاه وظیفه روشنفکران معاصر ایرانی را در انجام این وظیفه چگونه میتوان ارزیابی کرد؟‬ ‫داریوش آشوری در پاسخ به این پرسش گفت‪« :‬روشنفکری اگر وظیفه خودش را روشنگری بداند‪ ،‬طبعا یک بعد کارش زبان خواهد‬ ‫بود و آنوقت اگر زبان سنتی جواب ندهد‪ ،‬خودش میشود مساله علمی که باید به کمک علم زبانشناسی به این نیاز پاسخ داد»‪.‬‬ ‫آشوری همچنین ادامه داد‪« :‬فرهنگ ما فرهنگ سنتی سختگیری است که تحمل نوآوری را نداشته و عادات زبانی در طول چند قرن‬ ‫افراطهایی در کاربرد واژگان عربی بهوجود آوردهاست‪ .‬من طرفدار زبان کامال صره نیستم‪ ،‬اما بصورت بیمارگونهای سیل واژههای عربی‬ ‫را وارد زبان فارسنی کردهاند‪ .‬زبان باید کارآمد باشند و به درد بخورد و به هیچوجه زیبایی زبان‪ ،‬که مال زبان ادبیاسنت نباید مد نظر‬ ‫باشند‪ .‬ما هنوز نگرشمان در حوزه زبان از سنت جدا نشده و هنوز در قالبهای سنتیست و یک نگرش تاریخی‪-‬علمی در حوزه زبان‬ ‫ما طرح نشده است»‪.‬‬ ‫پاسخ عبدالکریم سروش به این پرسش مفصلتر و از نگاهی دیگر بود‪ .‬به عقیده سروش‪« :‬اول اینکه روشنفکر با عامه سروکار دارد نه‬ ‫خواص‪ .‬خواص هم البته خواننده آثار روشنفکران هستند‪ ،‬ولی زبان روشنفکری و روشنفکران باید زبانی باشد که با ذوق عام تناسب‬ ‫داشنته باشند‪ ،‬بهطوری که بتواند خود را جا بیندازد‪ ،‬تا اینکه تاثیر بگذارد‪ .‬اگر عامه مردم احسناس کنند که با زبان بیگانه و درشتی‬ ‫روبهرو هستند که هضمناپذیر است‪ ،‬آنرا به کناری خواهند انداخت و در زندگی و ذوق و ذائقه آنها تاثیری نخواهد گذاشت‪ .‬به همین‬ ‫سبب روشنفکری با پارادوکسهایی روبهروست‪ .‬از یک طرف باید از مفاهیم کامال نو که برای عامه ناآشناست استفاده کند‪ ،‬و آنها را‬ ‫به میدان بیاورد‪ ،‬بیاموزاند‪ ،‬طرح کند و جا بیاندازد و از طرف دیگر هم تا حدودی آنها را تنزل بدهد تا اینکه با مخاطب ارتباط برقرار‬

‫کند‪ .‬این هنری اسننت که پارهای داشننتهاند و پارهای نداشننتهاند‪ .‬مراعات مخاطب همیشننه باید مد نظر نویسنننده باشنند‪ .‬زبانی که در‬ ‫نوشتههای برخی از نویسندگان مدرن ما که ادعای روشنفکری دارند‪ ،‬زبانی بسیار خام‪ ،‬ناتراشیده و نارساست»‪.‬‬ ‫ارتباط و نسبت روشنفکری با قدرت‬ ‫در پاسننخ به پرسننش دیگری در باره ارتباط روشنننفکر و روشنننفکری با قدرت‪ ،‬بویژه در شننرای ایران‪ ،‬داریوش آشننوری گفت‪:‬‬ ‫«روشنننفکران عوامل تغییر در دنیای مدرن هسننتند و طرحهای عظیم تاریخی اجرا کردهاند‪ .‬درقرن نوزدهم و دوران روشنننگری‬ ‫جماعتی از فیلسوفان فرانسوی مانند ولتر و دیدهرو و روسو و غیره نظرشان فق به دانستن‪ ،‬به معنایی که در دنیای ماقبل مدرن طرح‬ ‫شده بود‪ ،‬نبود‪ .‬بلکه میخواستند دانش و داناییشان درجهت تغییر جهان و سود انسان با ایدههای انسان باوری باشد‪ .‬بنابراین خود به‬ ‫خود با مسناله قدرت طرف میشندند‪ .‬وقتی که علم نهادینه میشنود و نهادهای بزرگ دانشنگاهی بهوجود میآید و علم رشد میکند‬ ‫خود به خود در بسننتر روابطی با بقیه نهادهای اجتماعی و با نهاد قدرت درجامعه‪ ،‬یعنی دولت هم هسننت‪ .‬روشنننگری که با اندیشننه‬ ‫فرانسننوی پیدا میشننود‪ ،‬ایده تغییر نظام سننیاسننی را هم میآورد‪ .‬بنیان قدرت پیش از دنیای مدرن منشنناء الهی داشننت‪ .‬یعنی اراده‬ ‫آسمانی تصمیم میگرفت که چه کسی حاکم باشد و بقیه چگونه باید از او اطاعت کنند‪ ،‬اما یک تحول انقالبی در نگرشی که مثال بعد‬ ‫از قرارداد اجتماعی روسو بوجود آمد این بود که منشاء قدرت زمینیست و به مردمی برمیگردد که تحت سلطه نظام قدرتاند و اراده‬ ‫آنهاست که تصمیم میگیرد نظام قدرت چگونه باشد و در دست چه کسی باشد‪ .‬یعنی روشنفکری میشود محمل تحول انقالبی در‬ ‫نگرش به قدرت و بعد هم سردمدار تحوالت اجتماعی در انقالبات بزرگ»‪.‬‬ ‫عبدالکریم سنروش در باره رابطه روشننفکری با قدرت گفت‪« :‬روشننفکران خودشنان بخشی از قدرت هستند‪ .‬به دلیل قدرتمندی‬ ‫آنها حتی در جوامعی مانند ایران‪ ،‬میبینید که حکومتهای استبدادی چقدر از روشنفکران‪ ،‬روزنامهنگاران و امثال اینها میترسند و‬ ‫آنها را محدود میکنند‪ .‬چون روشنننفکران میتوانند نقش عظیمی در جابهجا کردن قدرت داشننته باشننند‪ .‬لزوما چنین نیسننت که‬ ‫خودشان طالب مسند سیاسی باشند‪ .‬ممکن است کسانی هم باشند‪ ،‬ولی عمدتا چنین نیست‪ .‬اما به دلیل اندیشههای زیروروکنندهای‬ ‫که مطرح میکنند و نقادی که یکی از مولفههای اجتناب ناپذیر روشننفکری است‪ ،‬با بکار گرفتن این سالح میتوانند تحوالت عظیم‬ ‫را پدید آورند‪ .‬در جهان جدید روشننفکر ناقد قدرت و سنیاسننت و مصننل هم هسننت‪ .‬همین که جهان قدیم از جهان تکلیف مدار به‬ ‫جهان حق مدار تغییر کرده اسنت‪ ،‬مقدار زیادی مدیون روشننفکران اسنت و ایده حقوق بشنر که امروز جاافتاده مدیون روشنفکران‬ ‫است‪».‬‬ ‫دیدگاه سروش در باره حجاب‬ ‫از هردو شنرکت کننده در مناظره سنوال شند‪ ،‬اگر یکی از ویژگیهای روشننفکران نگاه به آینده اسنت آیا دخالت و درگیر شدن در‬ ‫مسنائل روز یک جامعه هم میتواند از ویژگیهای یک روشنفکر باشد؟ اگر آری‪ ،‬نظر شما در باره یکی از موضوعات روز جامعه ایران‪،‬‬ ‫مثال «آزادیهای یواشکی زنان» چیست؟‬ ‫عبدالکریم سروش در پاسخ به این پرسش گفت‪« :‬روشنفکرها انتخابهای مختلفی دارند‪ .‬در مسائل کالنتر جامعه شرکت و اظهارنظر‬ ‫میکنند‪ .‬در مسنائل عرف هم وارد میشوند‪ .‬من شخصا در دو دهه اخیر در مسائل جزء هم عالوه بر مسائل کالن وارد شدهام و قلم و‬ ‫قدم زدهام و هزینههایی را هم پرداختهام‪ .‬قصنه زنان در کشنورما البته قصنه ویژهای است‪ .‬یعنی از دو ناحیه به مساله زنان نظر کنیم‪.‬‬ ‫یکی از مقوله فقه اسننت که جامعه و حکومت ما بر این مطلب پا میفشننارد و یکی هم از ناحیه اخالق اسننت که آنهم منظر و‬

‫موضعیست که گاهی فراموش میشود و باید مد نظر قرار گیرد‪ .‬رایی که روشنفکران در این خصوص دارند این است که از سلطه فقه‬ ‫جلوگیری شنود و توجهی هم به اخالق بشود و از طرف دیگر هم آزادی رعایت شود‪ .‬یعنی من به هردوسوی مساله نظر دارم‪ .‬االن در‬ ‫جامعه ما‪ ،‬هم در میان ایرانیان خارج نشین و هم ایرانیان داخل مواجه میشویم که آزادی زنان یک سویه است‪ .‬یعنی چنان میگویند‬ ‫و مینویسنند که گویی حجاب داشنتن یک رفتار قرون وسطایی و نوعی عقب افتادگی است‪ .‬این برخورد با زنانی که حجاب و پوشش‬ ‫دینی را انتخاب میکنند ناصننواب اسننت‪ .‬من به آزادی زنان در امر پوشننش معتقدم‪ .‬به منزله یک امر اخالقی آنها که خارج از حوزه‬ ‫دیانت هسننتند میتوانند انتخاب خودشننان را صننورت بدهند‪ .‬اما از این جهت که گمان ببرند یا این اندیشننه را پیدا کنند که در مقام‬ ‫تحقیر کسانی باشند که انتخاب دیگری دارند‪ ،‬آنرا هم باید مورد توجه و انتقاد قرار داد‪ .‬صریحا با مردم کشور خود بگوییم که از این‬ ‫حیث باید کامال نگاه یکسنان و بیطرفانهای داشته باشند‪ .‬اگر به حق انتخاب مردم حرمت مینهند به همهی انتخابها حرمت بنهند‪،‬‬ ‫نه اینکه یک طرف را برتر بدانند و نوع دیگری از انتخاب را تحقیر و کوچک کنند»‪.‬‬ ‫داریوش آشنوری در پاسنخ به این پرسش گفت‪« :‬این سوال بر اساس پیش انگارهایاست که دهههای متوالی راجع به روشنفکری در‬ ‫ذهنها بوده و اینکه روشننفکران بعنوان ذهنهای آگاه به حرکت جامعه و پیشنناهنگ تحول اجتماعی هسننتند و باید باشننند و هیچ‬ ‫نقطه تاریکی در ذهنیتشان وجود ندارد‪ .‬در حالیکه امروز به آن معنا نه اعتمادی به علم هست نه اعتمادی به روشنفکری‪ .‬در اینکه‬ ‫روشننفکر ضنرورتا تعهد اجتماعی دارد‪ ،‬میتوان راجع به آن تامل کرد‪ .‬امروزه نه روشننفکری به آن معنای سنی و چهل سال پیش‬ ‫وجود دارد و نه تعهد اجتماعی جزء ضروری هر هویت روشنفکری شناخته میشود‪ .‬هرکس مختار است که برحسب سلیقه و احساس‬ ‫خود در امری قضاوت کند و وارد شود یا نشود‪ .‬جزء آزادیهای انسانی اوست و ضرورتی ندارد که راجع به همه چیز صحبت کند»‪.‬‬ ‫قضاوت تاریخی در باره خمینی زود است‬ ‫عبدالکریم سروش در پاسخ به پرسشی در باره نقد و قضاوت در باره شخصیت آیتاله خمینی گفت‪« :‬خمینی در تاریخ معاصر ما مرد‬ ‫بسیار موثری بود و میوه زحمات خود را هم چید و یک جامعهای را آنطور که آرزو داشت متحول کرد‪ .‬اعم از اینکه ما نتیجه کار را‬ ‫بپسنندیم یا نپسنندیم‪ ،‬اصنل ماجرا در اینکه او مرد زیرو رو کنندهای بود جای تردید نیسنت‪ .‬اما اینکه فق آقای خمینی را منشاء‬ ‫تحول بدانیم اینطور نیسننت‪ .‬آقای خمینی نماینده یک تاریخ و سنننتی بود که در او جمع شنند و در عین حال ریشننه عمیق در میان‬ ‫مردم داشت و اگر ایشان روی آن موج سوار نشده بود و در آن زمینه مرکب خود را نمیراند به مقصد نمیرسید»‪.‬‬ ‫سنروش ادامه داد‪« :‬اگر مردم ایران اکثرا شننیعه نبودند یا دسننتگاه شنناه نبود و بسننیاری چیزهای دیگر هرگز آقای خمینی به مقصند‬ ‫نمیرسید‪ .‬به همین سبب شخص آقای خمینی را اگرچه میبینیم‪ ،‬اما نباید عوامل بسیار موثر و زمینه ساز را نبینیم‪ .‬پشت او لشگری‬ ‫وجود داشت‪ .‬لشگریان نامرعی دینی‪ ،‬فرهنگی‪ ،‬تاریخی و سنتی که او را قادر ساختند آن حرکت انقالبی خودش را به سامان برساند و‬ ‫نتایجی که میخواسنت بگیرد‪ .‬نقد سننتی‪ ،‬که کسنانی مانند خمینی از آن برخاسنتند‪ ،‬در واقع نقد حرکت و بینش دینی و سنیاسی‬ ‫اوسنت‪ .‬انتقاد الزم نیست همیشه به شخص خاص باشد‪ .‬معنای کار روشنفکری لزوما این نیست که شخصی را در محکمه بگذاریم و‬ ‫داوری کنیم‪ .‬کار کالن روشننفکری عبارت اسنت از دیدن نادیدهها و نادیدنیها‪ .‬آن لشگر اندیشهها و فرهنگی که حرکت او را میسر‬ ‫کرده اسنت و امکان بخشنیده به کسنی مثل آقای خمینی که برخیزد و مقصود خود را عملی کند‪ .‬البته دیدگاهی که ما از سیاست و‬ ‫منجی داشتیم هم موثر بود و بسیاری چیزهای دیگر که اگر نبود‪ ،‬آقای خمینی نمیتوانست قهرمانی کند‪ .‬کسانی بودهاند که از آقای‬ ‫خمینی انتقاد کردهاند‪ .‬به گمان من انتقادها را در این نقطهها و گرهکارها خالصننه کردن شنناید به صننالح نباشنند‪ .‬شنناید در مواردی‬

‫مصنلحت نباشند‪ .‬شناید مانع کارهای دیگر شود‪ .‬به تعبیری هم آقای خمینی هنوز شخصیت تاریخی نشده است‪ .‬گفتهاند یک حادثه‬ ‫پس از صد سال تاریخی میشود‪ ،‬باز میشود و بس پیدا میکند و شکوفا میشود تا معلوم شود این حرکت چه بود و این شخص که‬ ‫بود و چکار کرد‪ .‬آن حقیقتی که رخ داد و شننخصننیتی که پشننت آن بود‪ ،‬هنوز خیلی کار دارد تا شننناخته شننود تا نوبت به یک نقد‬ ‫منصفانه جامع و پخته تاریخی از ایشان شود»‪.‬‬ ‫در باره روشنفکری دینی‬ ‫مفهوم «روشننفکردینی» و اینکه آیا اصنوال روشننفکری با دینباوری تناقض دارد یا نه پرسش دیگری بود که از داریوش آشوری و‬ ‫عبدالکریم سروش پرسیده شد‪ .‬آشوری در این باره گفت‪« :‬مفهوم روشنفکری دینی میتواند معنادار باشد و معنادار هست‪ .‬اگر کسی‬ ‫با نگاه نقد گرایانه به سراغ آراء و عقاید دینی میآید‪ ،‬روشنفکر است‪ .‬روشنفکری غیر دینی هم براساس شفافیت و فهم جهان از همه‬ ‫چیز بنا نشنده اسنت‪ .‬آنچه که گفتمانهای دینی شنمرده میشنوند‪ ،‬از انواع بسنیار متفاوتی هستند که با خوانشهای بسیار متفاوتی‬ ‫برداشتهای متفاوتی از دین دارند»‪.‬‬ ‫داریوش آشوری ادامه داد‪« :‬در اوایل انقالب مثال مصباح یزدی و عبدالکریم سروش هردو در جبهه دفاع از اسالم بودند‪ .‬اما جهتگیری‬ ‫بعدی این دو شنخصیت مسلمان و زندگانی که کردند‪ ،‬هم در جبهه سیاسی و هم در جبهه کالمی و تئوریک‪ ،‬خیلی متفاوت هستند‪.‬‬ ‫سنروش نماینده روشننفکری دینی است و نقش روشنگرانه خود را هم داشته است‪ ،‬اما از آنطرف مصباح یزدی نقش محافظهکارانه‬ ‫مرتجع و خشنکمغزانه دینی را دنبال میکند که درسنت ضند چیزی اسنت که اسنمش روشنفکری دینی است‪ .‬از آنجا که مفهوم‬ ‫روشننفکری از چپ آمده و ضندیت با دین جزو تعریف روشنفکری بوده است‪ ،‬بنابراین کاربرد اصطالح "روشنفکر دینی" ایهامهایی‬ ‫دارد که مزاحم است‪ .‬شاید اگر به آن روشناندیشی دینی بگوییم بهتر باشد»‪.‬‬ ‫اما عبدالکریم سروش در پاسخ به این پرسش گفت‪« :‬برسر کلمات و اصطالحات نباید نزاع کرد چون سودی ندارد‪ .‬شخصا هیچ مشکلی‬ ‫ندارم که روشننناندیشننی دینی گفته شننود‪ ،‬مگر کسننی معتقد باشنند در مفهوم روشنننفکری‪ ،‬بیدینی مندرج اسننت‪ .‬در آن صننورت‬ ‫روشننفکری دینی یک تناقض خواهد بود‪ .‬اصنوال روشننفکری بدون شنرط اسنت‪ .‬یعنی نه شرط به دینداری است و نه مشروط به‬ ‫دیننداری‪ .‬یعنی روشنفکر هم میتواند دیندار باشد و هم بیدین»‪.‬‬ ‫عبدالکریم سروش در ادامه توضیحات خود در باره روشنفکری دینی گفت‪« :‬عنصر برجسته روشنفکری نقد است و نقادی‪ .‬این نقادی‬ ‫میتواند نقادی دین هم باشنند‪ .‬یعنی دین را هم در اصننول و هم در فروعش مورد انتقاد قرار میدهد‪ .‬مورد بازخوانی و بازسننازی قرار‬ ‫میدهد‪ .‬بازسازی فکر دینی خیلی معنی دارد‪ .‬یعنی حرفهای گذشته را تکرار نمیکنیم‪ ،‬کپی نمیکنیم و بی فکر آنها را نمیپذیریم‪.‬‬ ‫باز میسازیم‪ .‬نه تنها دوباره آنها را میفهمیم‪ ،‬بلکه عناصر مختلف آنرا معماری و طراحی جدید میکنیم‪ .‬این باز سازی به یک معنا‬ ‫از نقد هم فراتر میرود»‪.‬‬ ‫به نظر سنروش‪ ،‬اگر روشننفکری با سننت سنروکار دارد‪ ،‬که نمیتواند نداشنته باشد‪ ،‬اگر تولد او در شکاف سنت و مدرنیته است‪ ،‬در‬ ‫کشنوری مانند کشنور ما دین فربهترین اجزای سننت است‪« :‬نمیشود کسی به سراغ و سروقت سنت برود اما به سراغ دین نرود‪ .‬چه‬ ‫بپسنندد و چه نپسنندد‪ ،‬چه قبول کند‪ ،‬چه رد کند‪ ،‬چه اثبات کند‪ ،‬چه نفی کند‪ .‬دین را نمیتواند نادیده بگیرد‪ .‬دیانت حی و حاضننر‬ ‫اسنت و شما نمیتوانید نبینیدش‪ .‬باید ببینید و موضع خودتان را هم بگویید‪ .‬کسی که عنصر دین را در جامعه ایران نمیبیند و راجع‬

‫به آن موضننعی ندارد روشنننفکر نیسننت‪ .‬اینکه کسننی خودش را به ندیدن میزند و موضننع نمیگیرد‪ ،‬نه یک پا‪ ،‬بلکه هردوپای‬ ‫روشنفکریاش میلنگد‪ .‬به همین جهت میبینیم بسیاری از روشنفکران ما از این بابت نقصان معلومات دارند»‪.‬‬ ‫نقش دین در جامعه مدنی‬ ‫آخرین پرسش جلسه مناظره خطاب به عبدالکریم سروش و در باره نقش دین در جامعه مدنی بود‪ .‬سروش در این باره گفت‪« :‬اگر هر‬ ‫نظام سنیاسنی در جامعه ما برقرار شنود‪ ،‬بطوریکه دینداران با آن قهر باشنند و اعتماد آنها جلب نشود‪ ،‬آن نظام پا نخواهد گرفت‪.‬‬ ‫دینداران نقش مهمی دارند که جامعه مدنی را متوازن کنند و جامعه مدنی هم در سننایه همین توازن شننکل میگیرد‪ .‬به گفته‬ ‫هابرماس باید به دنبال جامعه پسنت سنکوالر بود‪ .‬پسناسکوالر جامعهایست که هم دین و هم سکوالریته هردو میتوانند در کنار هم‬ ‫همزیستی مسالمت آمیز داشته باشند و از همه مهمتر هر دو میتوانند در سپهر عمومی مشارکت کنند»‪.‬‬ ‫عبدالکریم سنروش در پایان حرفهای خود تاکید کرد‪« :‬کار همه روشننفکران دینی به هیچوجه با والیت فقیه سنازگار نیست‪ .‬یعنی‬ ‫اینکه کسنی بیاید و بگوید من نایب مردم نیستم و نایب کس دیگری بنام امام یا پیامبر هستم‪ ،‬مقبول هیچیک از روشنفکران دینی‬ ‫نیست‪».‬‬ ‫منبع ‪ :‬خودنویس‬

‫‪https://plus.google.com/104558468598064623843‬‬ ‫‪https://www.facebook.com/abdolkarimsoroush‬‬