Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ Διεπιστημονικές προσεγγίσεις Αστικής Ανάλυσης και ποηιτικής

Δημήτρης Οικονόμου Γιώργος Πετράκος

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ - GUTENBERG

ΕΚΔΙΩΞΗ ΚΑΙ ΕΠΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ TOY 2000

ΝΤΙΝΑ ΒΑΪΟΥ', ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΓΟΛΕΜΗΣ2, ΛΟΗΣ ΛΑΜΠΡΙΑΝΙΔΗΣ3, ΚΩΣΤΗΣ ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗΣ4, ΖΩΓΙΑ ΧΡΟΝΑΚΗ5

"... Η αντίληψή μας για τη βιομηχανία είναι ότι αυτή χωροθετείται κυρίο^ς γύρω από τις πόλεις. Αν όμως οι πόλεις μας καταλήξουν απλά καταφύγια για ηλικιωμένους, τουρίστες και διανοούμενους με ανησυχίες για αφαιρέσεις, αυτό θα ήταν μια καταστροφή. Αυτό που απειλεί την πόλη σήμερα είναι η φυγή της παραγωγής" (Henri Lefebvre, στο Kofman, Lebas, 1996, σσ. 83, αναδημοσίευση από συνέντευξη στο Societe Francaise)

Στη μακρά ιστορία του πολεοδομικού σχεδιασμού της Αθήνας, ιδιαίτερα στη διαδικασία εκπόνησης του Ρυθμιστικού της Σχεδίου μετά τον Β' Παγκόσμνο Πόλεμο, αλλά και στις μεταγενέστερες προτάσεις παρεμβάσεων (π.χ. Αττική SOS, Ελαιώνας...), είναι χαρακτηριστική μια αντψετώπιση του παραγωγικού ιστού της πόλης που περιορίζεται στο ακόλουθο δίπολο: α. ρυθμιστικές προτάσεις (επί χάρτου) για τη "μεγάλη βιομηχανία", β. αποσιώπηση της "σκοτεινής πλευράς του λόφου", εκείνης που αρθρώνεται γύρω από τις Μικρομεσαίες Μεταποιητικές Επιχειρήσεις (ΜΜΕ) και τις λεγόμενες άτυπες μεταποιητικές δραστηριότητες.

1. Επίκουρη καθηγήτρια ΕΜΠ. 2. Τράπεζα της Ελλάδος/ΟΤΟΕ. 3. Αναπληρωτής καθηγητής, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. 4. Καθηγητής, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο. 5. Βοηθός ΝΟΕ, ΑΠΘ.

Δ. Οικονόμου, Γ. Πετράκος (1999) Η Ανάπτυξη Προσεγγίσεις Αστικής Ανάλυσης και Πολιτικής, GUTENBERG, Βόλος, σσ. 65-92.

των Ελ/.ηνικών Πό/χων, Διεπιστημονικές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας ·

Ν. ΒΑΪΟΥ , X. ΓΟΛΕΜΗΣ, Λ. ΛΑΜΠΡΙΑΝΙΔΗΣ, Κ. ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗΣ, Ζ. ΧΡΟΝΑΚΗ

Χωρίς να θέλουμε να υποβαθμίσουμε τη σημασία των μεγάλων μονάδων στην ανάπτυξη του Πολεοδομικού Συγκροτήματος Πρωτευούσης (ΠΣΠ), σ' αυτό το άρθρο θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε τη σημασία της "άλλης πλευράς". Θα παρουσιάσουμε ιδιαίτερα την περίπτωση δύο κλάδων, ενός "παραδοσιακού" (δερμάτινα παπούτσια) και ενός "σύγχρονου" (πληροφορική - τηλεπικοινωνίες), των οποίων οι χωροθετικές επιλογές και η λειτουργία διαπλέκονται με διαφορετικούς τρόπους με τον ιστό της πόλης και διαμορφώνουν διαφορετικές προϋποθέσεις για την όποια ρυθμιστική παρέμβαση στο χώρο της. Η ανάλυσή μας βασίζεται στα συμπεράσματα μιας ευρύτερης έρευνας για τη "βιομηχανική παραγωγή που δεν φαίνεται" και τη διάχυσή της στον αστικό ιστό του ΠΣΠ". Η έρευνα επιβεβαίωσε κάποιες από τις κυρίαρχες απόψεις περί αποβιομηχάνισης του ΠΣΠ, εντόπισε όμως και αντίθετες τάσεις: αφ' ενός μια πεισματική επιβίωση και παραμονή (τουλάχιστον μέχρι το 1996) παραδοσιακών κλάδων και επνχειρήσεων σε κεντρικές περιοχές, και αφ' ετέρου, την παρουσία νέων, σύγχρονων κλάδων, οι οποίοι έλκονται από το ΠΣΠ, παρά τις φανερές πλέον αρνητικές οικονομίες συγκέντρωσης και αστικοποίησης που το χαρακτηρίζουν. Πριν από την παρουσίαση των στοιχείων που προκύπτουν από τη λεπτομερή έρευνα στους δύο κλάδους, είναι χρήσνμη, πιστεύουμε, μια σύντομη συζήτηση για τη γενικότερη παρουσία της βιομηχανίας στο ΠΣΠ και για την εκτεταμένη χρήση άτυπων μορφών παραγωγής και εργασίας, που συνδυάζονται κερδοφόρα με τις αντίστοιχες τυπικές και "δεν φαίνονται" στις περισσότερες μελέτες. Η παρουσίαση των δύο κλάδων, που εικονογραφούν, πιστεύουμε, δναφορετικές πλευρές των τάσεων παραμονής ή επανόδου της βιομηχανικής παραγωγής στην Αθήνα, και σε αστικές περιοχές γενικότερα, συμπληρώνεται από μια συζήτηση γύρω από το χαρακτήρα και το ρόλο των εκτεταμένων πολεοδομικών παρεμβάσεων στο κέντρο και τις παρυφές της πόλης, οι οποίες άμεσα ή έμμεσα εκδιώκουν ή επαναφέρουν τις μεταποιητικές δραστηριότητες.

1. Η Β Ι Ο Μ Η Χ Α Ν Ι Α , Η Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η Π Ο Υ Δ Ε Ν ΦΑΙΝΕΤΑΙ ΚΑΙ Ο ΧΩΡΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ Σε αντίθεση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως π.χ. στην Ιταλία, στη Γαλλία, στην Ισπανία, όπου η συζήτηση για την παρουσία της βιομηχανίας στον αστικό ιστό είναι ιδιαίτερα έντονη εδώ και πολλά χρόνια, στην Ελλάδα το ενδιαφέρον για το ζήτημα αυτό είναν πολύ περιορισμένο 7 . Οι μελέτες για την πόλη σπάνια ενσωματώνουν το ζήτημα της παραγωγής στο αναλυτικό και/ή ερμηνευτικό τους πλαίσιο, ενώ οι οικονομικές μελέτες που αναλύουν τις παραγωγικές δομές δεν

6. Η έρευνα με τίτλο Άτυπες Μορφές Βιομηχανικής Παραγωγής-Εργασίας και Αστικός Χώρος στο ΠΣΠ, πραγματοποιήθηκε στο διάστημα 1993-96, για λογαριασμό της ΓΓΕΤ. Βλ. Βαΐου κ.ά., 1996. 7. Βλ. Τα Πρακτικά του Συνεδρίου με θέμα Μικρομεσαίες Μεταποιητικές Επιχεψήσεις στον Ιστό της Πόλης, Αθήνα, 1996.

66-

ΕΚΔΙΩΞΗ ΚΑΙ ΕΠΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΒΐΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗΝ ΑθΗΝΑ TOY 2000

αναφέρονται στις χωρικές/γεωγραφικές συνιστώσες της παραγωγής. Κοινός τόπος κοα των δύο προσεγγίσεων, όταν αναφέρονται στη βιομηχανία, είναι η σχεδόν αποκλειστική έμφαση στη "μεγάλη βιομηχανία" (επιχειρήσεις με περισσότερους από 20 εργαζόμενους/ες). Η "μεγάλη βιομηχανία" έχει το προβάδισμα και στις στατιστικές έρευνες και απογραφές. Έτσι, μέσα από τα επίσημα στοιχεία κατασκευάζεται μια πραγματικότητα, την οποία στη συνέχεια οι μελέτες και έρευνες θεωρούν δεδομένη, και έρχονται να περιγράψουν και ερμηνεύσουν ή επιχειρούν να ρυθμίσουν. Η παρουσία και πολλαπλή σημασία της "μεγάλης" βιομηχανίας είναι αναμφισβήτητη και συχνά αποτελεί την αιχμή του οικονομικού δυναμισμού και των καινοτομιών που χαρακτηρίζουν διάφορους κλάδους και περιοχές. Όμως είναι αναγκαία η ανάπτυξη ανάλογου ενδιαφέροντος και για τις μικρές βιομηχανικές/ βιοτεχνικές μονάδες, που είναι συγχρόνως διάσπαρτες στον ιστό των πόλεων (και της Αθήνας ειδικότερα) και συγκεντρωμένες κατά κλάδους ("πιάτσες") σε ορισμένες γειτονιές, συχνά με μεγάλο ιστορικό βάθος. Η πρότασή μας αυτή στηρίζεται στην υπόθεση ότι οι ΜΜΕ στον αστικό ιστό αποτελούν ένα από τα κυρίαρχα χαρακτηριστνκά των ελληνικών πόλεων καν δναμορφώνουν όχι μόνο οικονομικές δυναμικές, αλλά και κοννωνικές συνθήκες, χώρους και ρουτίνες καθημερινής ζωής, μέσα από την πληθώρα σχέσεων και μορφών εργασίας που συνδέονται με τη λειτουργία τους. Ένας μικρός αριθμός πρόσφατων εργασιών προσπαθούν να προσεγγίσουν το ζήτημα της αστικής ανάπτυξης σε σχέση με τη διάχυση των παραγωγικών δραστηριοτήτων στην πόλη. Συνοπτικά, μπορούμε να διακρίνουμε τις παρακάτω τρεις ομάδες ερευνών και δημοσιεύσεων. Η πρώτη αναφέρεται σε μελέτες που αφορούν τη βιομηχανική παραγωγή και την ευελιξία σε συγκεκριμένους κλάδους και περιοχές, χωρίς όμως να αναζητούν ενδικά χωροθετικά χαρακτηρνστικά των επιχειρήσεων και τις σχέσεις τους με τον αστικό χώρο (βλ. για παράδειγμα Λυμπεράκη, 1991α&β ■ Πετράκος κ.ά. 1991 · Πελαγίδης 1995 · Λυμπεράκη Μουρίκη 1996). Εξετάζονται οι δικτυώσεις των επιχειρήσεων σε περιόδους κρίσης, οι επιθετικές και αμυντικές στρατηγικές, τα διαρθρωτικά χαρακτηριστικά συγκεκριμένων κλάδων, οι νέες μορφές ευέλικτης εξειδίκευσης και οι προοπτικές της μικρής βιομηχανίας στην Ελλάδα. Η δεύτερη ομάδα ερευνών ξεκινά από τα χωροθετικά χαρακτηριστικά και αναζητά τα προβλήματα δυσλειτουργίας των ΜΜΕ στον αστικό νστό, με περνορισμένες όμως αναφορές στην οργάνωση των επιχειρήσεων (βλ. για παράδειγμα Βασενχόβεν κ.ά. 1989 · Σαπουντζάκη 1991 · Παναγιωτάτου κ.ά. 1989 · Ανδρικοπούλου 1990). Η διερεύνηση εστιάζεται κυρίως στα προβλήματα λειτουργίας των επιχειρήσεων και στις χωροθετικές επνλογές των ιδιοκτητών, και αξιολογεί τις επνπτώσεις των πολεοδομικών παρεμβάσεων στην εξέλιξη κοα επιβίωση των παραγωγνκών μονάδων. Η τρίτη ομάδα ερευνών και δημοσιεύσεων προσπαθεί να συνθέσει στοιχεία που περιλαμβάνουν και οι δύο προηγούμενες, και να αναδείξει τις κρίσιμες σχέσεις αγοράς - παραγωγής - χώρου - καθημερινής ζωής, οι οποίες αποτελούν το κρίσιμο 67 -

Ν. ΒΛΪΟΥ , X. ΓθΛΕΜΗΧ, Λ. ΛΑΜΠΡΙΑΝΙΔΙΙΣ, Κ. ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗΣ. Ζ. ΧΡΟΝΑΚΗ

ΕΚΔΙΩΞΗ K.AI ΕΠΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΒΐΟΜΜΧΑΝΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗΝ ΑθΗΝΑΤΟΥ2θΟΟ

σχήμα επιβίωσης και ανάπτυξης των ΜΜΕ μέσα στις πόλεις (βλ. για παράδειγμα Βαΐου Χατζημιχάλης, 1987 · Βαΐου κ.ά., 1991 · Λαμπριανίδης, 1992 ■ Βαΐου κ.ά., 1996 · Βαϊου Χατζημιχάλης, 1997). To ενδιαφέρον επικεντρώνεται στη διάχυση της παραγωγής στον αστικό ιστό και αναζητούνται οι περιορισμοί και οι συνθήκες που την επιτρέπουν. Ο χώρος της πόλης (σπίτι, εργαστήριο, γειτονιά, πολεοδομικό συγκρότημα) είναι και χώρος παραγωγής/αναπαραγωγής, συνθήκη ύπαρξης αλλά και αιτία απωλειών για τις επιχειρήσεις και τους εργαζόμενους και τις εργαζόμενες. To ΠΣΠ, ως σύνολο ή επί μέρους περιοχές του, αποτελεί πεδίο διερεύνησης πολλών από τις παραπάνω εργασίες. Εδώ, μετά το 1991 εντάθηκαν τα φαινόμενα αποβιομηχάνισης, που είχαν αρχίσει να είναι ορατά ήδη από τις αρχές της δεκαετίας 1970. Σημαντικός αριθμός μονάδων έκλεισαν ή μετεγκαταστάθηκαν στην ενδοχώρα της Αττικής ή στους γειτονικούς νομούς Βοιωτίας και Κορινθίας. Τα φαινόμενα αυτά προβλέπεται να ενταθούν στο άμεσο μέλλον, στα πλαίσια ανακατατάξεων που περιλαμβάνουν και παρεμβάσεις στον αστικό χώρο, κατασκευή νέων οδικών αξόνων, το αεροδρόμιο των Σπάτων και την ολοκλήρωση του Μετρό. Παραμένει όμως άγνωστο, αν οι μετακινήσεις των παραγωγικών μονάδων και οι νέες υποδομές θα δημιουργήσουν και νέες θέσεις απασχόλησης στη μεταποίηση - πράγμα για το οποίο δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία μετά το 1988. Από τις πληροφορίες όμως των εφημερίδων προκύπτει σαφώς μια τάση (επανα) συγκέντρωσης ορισμένων κλάδων της βιομηχανίας, ένας από τους οποίους αναλύεται στη συνέχεια. Η τάση αυτή συνδέεται Kat με τη γενικότερη επανα-πόλωση στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη, σε βάρος άλλων περιοχών της χώρας.

Σύμφωνα με στοιχεία των Βιοτεχνικών Επιμελητηρίων της Αθήνας και του Πειραιά (ΒΕΑ, ΒΕΠ), στο Πολεοδομικό Συγκρότημα είναι εγκατεστημένο το 1/3 των ΜΜΕ της χώρας, οι οποίες συμμετέχουν με 37% στη διαμόρφωση του ΑΕΠ της Αττικής και απασχολούν το 63% των εργαζομένων στη μεταποίηση, σε επιχειρήσεις λιγότερους από 10 εργαζόμενους/ες, οι οποίες αποτελούν το 89% του συνόλου ων μεταποιητικών επιχειρήσεων (Εφραιμίδης, 1996). Δειγματοληπτική έρευνα του τ ΒΕΑ σε 8.000 επιχειρήσεις-μέλη του το 1994 έδειξε ότι 43% των μονάδων λειτουργούν χωρίς άδεια του Υπουργείου Βιομηχανίας. To αντίστοιχο ποσοστό στον Πειραιά είναι 50%! Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι επιχειρήσεις με εγκατεστημένη ισ χύ μικρότερη των 15HP επιτρέπεται να εγκαθίστανται σε περιοχές γενικής κατοικίας με απλή έγκριση της αστυνομίας και του πολεοδομικού γραφείου. Παράλληλα, το ΠΔ 84/84 απαγορεύει, με ελάχιστες εξαιρέσεις, την εγκατάσταση νέων μονάδων και τη μετεγκατάσταση ή επέκταση υφιστάμενων και έτσι αποτελεί συχνά πρόσχημα για παραβατική λειτουργία". Βασικές συνθήκες ύπαρξης και λειτουργίας των ΜΜΕ στον αστικό ιστό της Αθήνας, αλλά και άλλων ελληνικών πόλεων, είναι η έντονη παραβατικότητα των επιχειρήσεων σε ότι αφορά πολεοδομικές και περιβαλλοντικές παραμέτρους (παράνομες χωροθετήσεις, κατάληψη δημόσιου χώρου για στάθμευση, αποθήκευση ή έκθεση εμπορευμάτων, εκπομπή ρύπων κ.λ.π.) και η εξάρτησή τους από μια σειρά αμυντνκές ευελιξίες που συνοψίζονται στους όρους άτυπες μορφές παραγωγής και εργασίας'". Όπως έχουμε αναπτύξει λεπτομερώς σε άλλες εργασίες, βασικό συστατικό στοιχείο των άτυπων μορφών παραγωγής και εργασίας και των σχέσεών τους με το χώρο της πόλης είναι τα συστήματα υπεργολαβιών και φασόν, όπου τμήματα της παραγωγικής διαδικασίας μεγαλύτερων μονάδων ανατίθενται σε μικρότερες ή σε άτομα (κυρίως γυναίκες) που εργάζονται με το κομμάτι στο σπίτι. Και στις δύο περιπτώσεις εξασφαλίζεται η ανταγωνιστικότητα/βιωσιμότητα μέσω της εξωτερίκευσης ενός μέρους του κόστους παραγωγής.

Στο διάστημα 1988-94 η συνολική απασχόληση στην Αττική αυξήθηκε, με ταυτόχρονη μείωση της απασχόλησης στη μεταποίηση. Στην τετραετία 1991-94 χάθηκαν 50.285 θέσεις απασχόλησης στη μεταποίηση ή το 15,8% των θέσεων που υπήρχαν το 1991. Η μείωση αυτή είναι δεκαπλάσια σε σχέση με την αντίστοιχη της τετραετίας 1988-91 και περιόρισε τη βιομηχανία-βιοτεχνία στην τρίτη θέση στη συνολική απασχόληση στο ΠΣΠ, μειώνοντας το μερίδιό της σε 19,5%, έναντι 26,1% το 1988 (ΕΚΑ 1995)8. Όμως, παρά τις αρνητικές τάσεις των τελευταίων δεκαετιών, η βιομηχανία και βιοτεχνία αποτελεί, σε πολλές περιοχές του ΠΣΠ, σημαντικό στοιχείο της τοπικής οικονομίας κοα σημαντικό τομέα απασχόλησης. Ακόμη και στο Δήμο Αθηναίων, η απασχόληση στη μεταποίηση αποτελούσε το 1994 το 20,7% της συνολικής απασχόλησης μέσα στα όριά του, ενώ στο Δήμο Πειροαά αποτελούσε το 21,4% και στο Δήμο Περιστερίου το 35,0%. Με εςαίρεση ορισμένες περιοχές μεγάλων βιομηχανικών συγκεντρώσεων (π.χ. Ελαιώνας, άξονας Εθνικής Οδού, Πέραμα), όπου συναντάμε μεγάλες μονάδες σε περιοχές σχεδόν αμιγών βιομηχανικών χρήσεων, η μεταποίηση κατανέμεται σε μικρές μονάδες, διάσπαρτες στον αστικό ιστό, σε περιοχές κατοικίας ή μικτών χρήσεων.

WSV π ο λ Γ ^ Λ Φ ε ς ^ α τ α σ κ τ Λ 1 μ α τ ω ν Γ Α π α σ Ζ ό λ 1 σ ΐ ς είναι κατά τεκμήρ,ο υκο-εκτ,μημένη η καρουσία Ρ μ ν α δ ω ν Μ ε Τ ά Ι 0 1 9 8 8 δ ε ν διε Σνετ,κ-ή ° ' 4άγοντα, πλέον από την ΕΣΥΕ τέτο,ες Απογραφές. απά προηγούμενΤ 1 " ^7^'^0"™ «« δηλώσε1ς ΦΠΑ, ττου όμως δεν είνα1 συγκρίσψα με τα

- 68 -

To παραγωγνκό σύστημα του ΠΣΠ στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό σε τέτοιες μορφές παραγωγής. Μέσα από τις υπεργολαβίες και το φασόν, ενσωματώνεται στον κόσμο της εργασίας, με διαφορετικές σχέσεις και συνθήκες, ένας μεγάλος αρνθμός ανθρώπων, πολλές και πολλοί από τους οποίους δεν καταγράφονται καν ως εργαζόμενοι/ες. Αυτά τα άτυπα δίκτυα παραγωγής και εργασίας "δεν φαίνονται" στις στατιστικές καταγραφές, γιατί διαχέονται στον αστικό ιστό και αποκρύπτονται μέσω της παραβατικότητάς τους. Δεν είναι ωστόσο όλες οι άτυπες μορφές παραγωγής παραβατικές ή οι άτυπες μορφές εργασίας παράνομες. Ούτε οι διαδικασίες αυτές αποτελούν πάντα "καθυστερήσεις" σε μια τεχνολογική πρόοδο, η οποία νομοτελειακά θα οδηγήσει σε υποκατάστασή τους. Όμως, πέρα από τα δεδομένα

9. Η αναθεώρηση του ΠΔ 84/84 αποτελεί αίτημα των φορέων των ΜΜΕ και για το σκοπό αυτό οργάνωσε και ημερίδα προβληματισμού το TEE. Βλ. Πρακτικά του Συνεδρίου με θέμα Μικρομεσαίες Μεταποιητικές Επιχεφήσεις στον Ιστό της Πόλης, Αθήνα, 1996. Ό. Για μια εκτενή συζήτηση (και ταςινόμηση) των άτυπων μορφών παραγωγής και εργασίας στην Ελλαδα, στις οποίες δεν αναφερόμαστε εδώ, βλ. Βαΐου, Χατζημιχάλης 1997.

69 -

IN- HAIOY . X. 1 ΟΛΕΜΜΣ. Λ. ΛΑΜΠΡΙΑΝΙΔΜΣ. K. Χ Α Τ Ζ Η Μ Ι Χ Α Λ Η Σ . Z XPONAKH

κάθε κλάδου και επιχείρησης στο εσωτερικό του, έχουν καθοριστικό ρόλο για τη λειτουργία του συστήματος και οι πολεοδομικές παρεμβάσεις και τα συγκεκριμένα κάθε φορά δεδομένα του αστικού χώρου, στα οποία γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στη συνέχεια.

2. ΔΕΡΜΑΤΙΝΑ ΠΑΠΟΥΤΣΙΑ" Η παραγωγή παπουτσιών από δέρμα αποτελούσε, ως τα μέσα της δεκαετίας 1980, ένα σημαντικό εξαγωγικό κλάδο. Μετά το 1986, η ζήτηση από το εξωτερικό παρουσιάζει σημαντική πτώση, ακόμη και στις "παραδοσιακές" αγορές ελληνικού παπουτσιού, όπως η πρώην Σοβιετική Ένωση, η Γερμανία, η Βρετανία και η Σαουδική Αραβία. Γενικώς, η παραγωγή παπουτσιών διέρχεται τόσο στη χώρα μας, όσο και συνολικά στην Ευρωπαϊκή Ένωση μια περίοδο μακροχρόνιας κρίσης, η οποία αποδίδεται. σε μεγάλο βαθμό, στον ανταγωνισμό από χώρες "χαμηλού κόστους". Σύμφωνα με στοιχεία της ΕΣΥΕ, το 1984 υπήρχαν 311 "μεγάλες" μονάδες κατασκευής δερμάτινων παπουτσιών, που απασχολούσαν 8.065 εργαζόμενους/ες, ενώ το 1988 οι αντίστοιχες επιχειρήσεις ήταν 307 (μείωση 1% περίπου) και το προσωπικό 7.437 άτομα (μείωση 18,4%). Εκτιμάται ότι το 1993 τα παραπάνω μεγέθη διαμορφώθηκαν στο επίπεδο των 302 (μείωση 2,9% σε σχέση με το 1984) και 6.100 (μείωση 24,4%), αντίστοιχα. Παρατηρείται δηλαδή μια μικρή σχετικά μείωση του αριθμού των μονάδων και μια σημαντική μείωση του αριθμού των απασχολουμένων, με αποτέλεσμα τη μείωση του μέσου αριθμού απασχολούμενων ανά επιχείρηση στην "μεγάλη βιομηχανία" από 25,6 άτομα το 1984 σε 20,2 άτομα το 1993.

11. Η έρευνα πεδίου στον κλάδο χωρίζεται σε δύο μέρη: (α) εκτατική. (β) έρευνα σε βάθος. Στο πρώιο μέρος συγκροτήθηκε από την ερευνητική ομάόα ενιαίος κατάλογος επιχειρήσεων του κλάόου. από τρεις πηγές: TO μητρώο μελών του Ελληνικού Συνδέσμου Βιοτεχνών - Βιομηχάνων και Εςαγωγέων Ελλάδος (ΕΛΣΕΒΒΥΕ), στον οποίο ανήκουν οι μεγαλύτερες επιχειρήσεις του κλάδου, τις ανώνυμες, ετερόρρυθμες και ομόρρυθμες επιχειρήσεις κατασκευής παπουτσιών ποιι περιλαμβάνονται σιον Οδηγό Επιχειρήσεων Υποδημάτων και Δερμάτινων Ειδών ιης ICAP, τον κατάλογο των ειηχειρήσεων που συμμετείχαν στην ανοιςιάτικη και καλοκαιρινή Έκθεση Ελληνικού Παπουτσιού, που πραγματοποιήθηκε το 1995. Στις πηγές αυτές, αλλά και στον κατάλογο που προέκυψε, \~\ συμμετοχή των μικρών και μικρομεσαίων μονάόων ήταν πολύ μικρότερη από την αντίστοιχη στο σύνολο του κλάδου, γι' αυτό και έγιναν συμπληρώσεις από τα μητρώα τοιν Βιοτεχνικών Επιμελητηρίων της Αθήνας και του Πειραιά (ΒΕΑ και ΒΕΠ). Στις επιχειρήσεις του καταλόγου έγινε τηλεφωνική συνέντευξη με τέσσερα ερωτήματα: (α) το ετος ίδρυσης της επιχείρησης, (β) τον αριθμό απασχολουμένων. (γ) ιη χωροθέτηση της επιχείρησης, (δ) την ύπαρξη υπεργολαβικών σχέσεων (αν δίνουν ή παίρνουν φασόν). Στο όεύτερο μέρος (έρευνα σε βάθος) πραγμαιοποιήθηκαν λεπτομερείς συνεντεύξεις με τους υπεύθυνους οκτώ επιχειρήσεων από εκεινες που δίνουν ή παίρνουν υπεργολαβίες ή φασόν, ανά δύο σε κόϋε κατηγορία μεγέθοιις: "μικρές" (με <10 εργαζ., "μικρομεσαίες", με 10-19 εργοζ., "μεσαίες", με20-49 εργαζ. και "μεγάλες" με 50+ εργαζ). To υλικό των συνεντεύξεων αποιέλεσε τη βάση ποιοτικής ανάλυσης για τη συμπεριφορά των επιχειρήσεων.

ΕΚΔΚίΞΜ KA1 b i l A N O A U 2 . J 112. D l W M M A A m r v n z . ι ι ^

Οι "μεγάλες" μονάδες, όμως, δεν αποτελούν χαρακτηριστικό της ,ί)ημα τ ο π ο ι ' α ζ· Αντίθετα, ο κλάδος κυριαρχείται από ένα πλήθος μικρών ( φή σ ε ω ν, με σοβαρές οργανωτικές και λειτουργικές αδυναμίες και χαμηλή Σύμφωνα με εκτιμήσεις της Ομοσπονδίας Βιοτεχνών πα ρ α γ ω γ!κότητα. Υποδηματοποιών Ελλάδος (ΟΒΥΕ), το 1993 ο συνολικός αριθμός επιχειρήσεων ήταν 1.700 και απασχολούσαν 14.000 άτομα (μέσο μέγεθος 8,2). Έτσι, οι "μεγάλες ηονάδες" αποτελούν TO 17,8% του συνόλου των επιχειρήσεων και συγκεντρώνουν τ ο 43,6% της απασχόλησης στον κλάδο. Ο κλάδος παρουσιάζει ισχυρή γεωγραφική συγκέντρωση. Υπολογίζεται ότι το 56,5% των επιχειρήσεων και το 65% των εργαζομένοον βρίσκονται στο ΠΣΠ, ενώ το Πολεοδομικό Συγκρότημα της Θεσσαλονίκης (ΠΣΘ) συγκεντρώνει το 27,5% των επιχειρήσεων και το 20% των εργαζομένων. Οι υπόλοιπες επιχειρήσεις είναι διάσπαρτες σε άλλες περιοχές, με τη μεγαλύτερη κατά σειρά συγκέντρωση στην Κρήτη (4,5% των επιχειρήσεων). Ακόμη, σύμφωνα με την ΟΒΥΕ, υπάρχουν περίπου 450 επιχειρήσεις που συνδέονται με την παραγωγή και προβολή του δερμάτινου παπουτσιού, 350 από τις οποίες βρίσκονται στην Αθήνα. Ο κλάδος χαρακτηρίζεται από ισχυρές ενδοκλαδικές συνδέσεις, κυρίως με τους συγγενείς κλάδους δέρματος, υφασμάτων, πλαστικών ή συνθετικών υλών και ξύλου (καλαπόδια, τακούνια). Ειδικά στη λεγόμενη "αλυσίδα του δέρματος", (κτηνοτροφία, βυρσοδεψία, υποδηματοπούα, δερμάτινα είδη), η υποδηματοπούα αποτελεί το βασικό κρίκο, απορροφώντας το 80% της παραγωγής της εγχώριας βυρσοδεψίας. Σύμφωνα με εκτιμήσεις των ενώσεων των εργοδοτών (ΟΒΥΕ και ΕΛΣΕΒΒΥΕ), η παραγωγή σήμερα φτάνει τα 14 εκ. ζεύγη, αν και το δυναμικό των επιχειρήσεων είναι πολύ υψηλότερο. Από αυτά, τα δερμάτινα παπούτσια φτάνουν το 60% περίπου. Γενικά, κατά τις εκτιμήσεις της ΟΒΥΕ, εντοπίζεται μία πτώση της ζήτησης της τάξεως του 10%, την τελευταία δεκαετία. σε σύγκριση με το 1975-85. To 1985 είναι μια χρονιά αιχμής, μετά από την οποία μειώνεται και σταθεροποιείται η κατά κεφαλήν κατανάλωση παπουτσιών, ανάλογα με την πολύ αργή εξέλιξη του κατά κεφαλήν εισοδήματος και τη μεγάλη άνοδο των τιμών. Σε σύγκριση με άλλες χώρες της ΕΕ, στην Ελλάδα, το 1993, η κατά κεφαλήν κατανάλωση παπουτσιών υπολογίζεται, σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat, στα 2,1 ζευγάρια, ενώ τα αντίστοιχα μεγέθη για άλλες χώρες είναι 6,0 ζευγάρια στη Γαλλία, 5,2 στη Δανία, 4,9 στη Μ. Βρετανία, 4,5 στην Πορτογαλία, 3,0 στην Ιταλία και 2,0 στην Ισπανία. Από τις συνεντεύξεις με τις ενώσεις των εργοδοτών και με φασονίστριες/ές, προκύπτει ότι το τμήμα της παραγωγής που είναι εντάσεως εργασίας, κυρίως τα φόντιαι:, "δίνεται έξω", με στόχο τη μείωση του κόστους. Οι τύποι υπεργολαβίας, στους οποίους ενέχεται το 81,3% των επιχειρήσεων, διαφέρουν και μπορούν να καταταχθούν στις παρακάτω κατηγορίες: «. "Διαχωρϊζουνμέσα": η κοπή, τα φόντια και μια σειρά "βοηθητικών" εργασιών γινονται μέσα στο εργοστάσιο, αλλά από υπεργολάβο (ή ομάδα), που είναι 12. Φόντι ονομάζεται το πάνω μέρος του δερμάτινου παπουτσιού.

-

70-

71 -

Ν. ΒΛΪΟΥ . X. ΓΟΛΕΜΗΣ. Λ. ΛΑΜΙΙΡΙΑΝΙΔΙΙΣ, Κ. ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗΣ. Ζ. XPONAKH

ανεξάρτητος από το εργατικό δυναμικό της επιχείρησης και πληρώνεται με το κομμάτι. Αυτό γίνεται κυρίως σε μεγάλα εργοστάσια, τα οποία έτσι διατηρούν τον έλεγχο της ποιότητας και ταυτόχρονα κάνουν οικονομία, κατασκευάζοντας φασόν τα τμήματα εντάσεως εργασίας. β. "Δίνουν έξω", υπεργολαβίες βιομηχανικού τύπου: στην περίπτωση αυτή τα αντικείμενα που παράγει ο υπεργολάβος χρησιμοποιούνται στην αλυσίδα παραγωγής της μητρικής εταιρείας. Οι μεγάλες και μεσαίες επιχειρήσεις "δίνουν έξω", σε μικρά εργαστήρια ή/και σε εργαζόμενες/ους σε σπίτια, κυρίως τα φόντια, αλλά και το φοδράρισμα των τακουνιών και τα διακοσμητικά. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα της ΕΛΣΕΒΒΥΕ, το 50% των φοντιών κατασκευάζεται εκτός εργοστασίων. To βασικό κέρδος για την επιχείρηση προέρχεται από τη μείωση του κόστους των ασφαλιστικών εισφορών και των μισθών, που θα έπρεπε να πληρώνει στο εργατικό της δυναμικό ακόμη και σε περιόδους ύφεσης. Στην περίπτωση των μικρών επιχειρήσεων, η οικονομία σε ενοίκιο και σε λειτουργικά έξοδα (ηλεκτρικό, επισκευές μηχανημάτων κλπ) έχουν επίσης μεγάλη σημασία. Οι υπεργολαβίες τέτοιου τύπου τις οποίες αναλαμβάνουν ελληνικές επιχειρήσεις για λογαριασμό ξένων δεν επιβεβαιώθηκαν. Όπως υποστηρίζουν οι ενώσεις των εργοδοτών "γίναμε πολύ ακριβοί" γι' αυτό.

ΕΚΔΙΩΞΗ ΚΑΙ ΕΠΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ BlOMl ΙΧΑΝΙΚΙΙΣ Π Α Ρ Α Γ Ω Ι Ή Σ ΣΤΗΝ ΑΘΜΝΑ TOY 2000

ΧΑΡΤΗΣ 1: Γεωγραφική Υποδημάτων, 1995

Κατανομή

των Επιχειρήσεων

γ. "Αίνουν έξω", υπεργολαβίες εμπορικού τύπον: στην περίπτωση αυτή οι υπεργολάβοι παράγουν τελικό προϊόν για την αγορά. Τέτοια σχέση υπάρχει μεταξύ των ελληνικών καταστημάτων και των παραγωγών, καθώς και, κυρίως, μεταξύ ξένων και ελληνικών επιχειρήσεων. Στην περίπτωση αυτή. οι υπεργολάβοι παίρνουν παραγγελίες για έτοιμο παπούτσι - με καθορισμένα σχέδια, μεγέθη και ποσότητες τα οποία κατασκευάζουν σύμφωνα με τις προδιαγραφές του εντολέα. Οι υπεργολάβοι, άλλοτε εκτελούν το σύνολο της παραγγελίας μέσα στην επιχείρησή τους και άλλοτε, πολύ συχνά, δίνουν τμήματα του φασόν σε μικρότερα εργαστήρια ή/και σε εργαζόμενες/ους σε σπίτια. Σύμφωνα με τις υπάρχουσες πληροφορίες, μεγάλο μέρος των ελληνικών εξαγωγών παπουτσιών είναι, στην πραγματικότητα υπεργολαβίες εμπορικού τύπου. Οι ελληνικές επιχειρήσεις υποδηματοποιίας, με ελάχιστες εξαιρέσεις, δεν έχουν διεθνή παρουσία με δική τους εμπορική ονομασία και δεν είναι γνωστές στους ξένους καταναλωτές. Έτσι, κατά τη διάρκεια της αναδιάρθρωσης του κλάδου διεθνώς, που πραγματοποιήθηκε στη δεκαετία του 1980, αντιμετώπισαν οξύτατα προβλήματα ανταγωνισμού, κυρίως από επιχειρήσεις χωρών με χαμηλό κόστος παραγωγής. Οι μεγαλύτερες ελληνικές επιχειρήσεις προσπαθούν να αναπτύξουν εκτεταμένα δίκτυα υπεργολάβων στη χώρα μας, σε άλλες βαλκανικές χώρες και στη Ρωσία. Επί πλέον, συνεργάζονται με επιχειρήσεις από τις ΗΠΑ, τον Καναδά, την Ευρωπαϊκή Ενωση και την Ασία. Ακόμη, γίνεται προσπάθεια στροφής στο "επώνυμο" ελληνικό παπούτσι, που θα τους επιτρέψει να διεισδύσουν στις διεθνείς αγορές. Γι' αυτό το λόγο, οι εργοδοτικές ενώσεις αποδίδουν μεγάλη σημασία στο "μάρκετινγκ" και στη διάθεση των προϊόντων.

0

1

5Κτη

Πηγή: ICAP, ΕΛΣΕΒΒΥΕ, ΟΒΥΕ

- 72 -

73

Παραγωγής

Αερμάτινων

Ν. Β Α Ϊ Ο Υ . X. ΓΟΛΕΜΗΣ. Λ. ΛΑΜΠΡΙΑΝΙΔΗΣ. Κ. Χ Α Τ Ζ Η Μ Ι Χ Α Λ Μ Σ . Ζ ΧΡΟΝΑΚΗ

Όμως, το κύριο συγκριτικό πλεονέκτημα των ελληνικών επιχειρήσεων παραμένει η δυνατότητα γρήγορης ανταπόκρισης σε παραγγελίες, χάρη στα δϊκτυα υπεργολαβιών και φασόν, καθώς και η υψηλή ποιότητα των προϊόντων. Όπως σημείωσε ο πρόεδρος της ΕΛΣΕΒΒΥΕ, "οι δικές μας επιχειρήσεις έχουν τη δυνατότητα να τραβήξουν μια κολεξιόν στη Γερμανία σε τρεις νύχτες", κινητοποιώντας τέτοια δίκτυα. Υπάρχει, βέβαια, και η σκοτεινή πλευρά αυτών των πρακτικών. Αυτή συνδέεται με την ανασφάλεια των εργαζομένων και την επέκταση της πρόσκαιρης απασχόλησης σε μεγάλο αριθμό ατόμων, ιδιαίτερα στους ασθενέστερους/χαμηλότερους κρίκους της αλυσίδας υπεργολαβιών. Στο Χάρτη 1 φαίνονται τα μεγέθη και η γεωγραφική κατανομή των επιχειρήσεων υποδηματοποιίας. Οι μεγαλύτερες μονάδες χωροθετούνται μακρύτερα από το κέντρο, κυρίως προς τις δυτικές συνοικίες, από όπου αντλούν κυρίως κοη το εργατικό τους δυναμικό. Όμως οι γενικές χωροθετικές επιλογές των επιχειρήσεων συγκλίνουν προς τις "παλαιές" συγκεντρώσεις μεταποιητικών δραστηριοτήτων στο ΠΣΠ, και κυρίως στο Περιστέρι, στο Ρέντη και στο Μοσχάτο, καθώς και στην περιοχή του Ψυρρή, παραδοσιακό "κέντρο" του κλάδου", όπου συγκεντρώνονται και μονάδες πώλησης υλικών υποδηματοποιίας (κυρίως στις οδούς Αριστοφάνους και Αισχύλου, γύρω από την πλατεία Ηρώων). Μικρότερες συγκεντρώσεις παρατηρούνται προς τους Αγίους Αναργύρους - Νέα Λιόσια, το Γαλάτσι και κατά μήκος της Λεωφόρου Βουλιαγμένης. Η παρουσία συγκεντρώσεων (πιάτσες) λειτουργεί θετικά και σε σχέση με τις πολύ διαδεδομένες στον κλάδο υπεργολαβίες και φασόν. όπου η γεωγραφική εγγύτητα συμβάλλει και αυτή στον περιορισμό του κόστους. Ταυτόχρονα, μέχρι πρόσφατα, διευκόλυνε την ισχυρή συνδικαλιστική οργάνωση, όπου η συγκέντρο:ιση στο χώρο αντιστάθμιζε εν μέρει τη διασπορά των εργαζομένων σε πολλές μικρές μονάδες. Οι πρόσφατες πολεοδομικές παρεμβάσεις "αναβάθμισης", οργανωμένες ή συγκυριακές, σε όσες τέτοιες πιάτσες συγκεντρώνουν και χαρακτηριστικά κεντρικότητας, επιταχύνουν, ή και προκαλούν τη διάσπαση των συγκεντρώσεων και την απομάκρυνση των παραγωγικών μονάδων, που χάνουν έτσι πλεονεκτήματα κρίσιμα για την επιβίωσή τους. Για την πιο συστηματική αποτύπωση της κλαδικής, γεωγραφικής και κοινωνικής συμπεριφοράς των επιχειρήσεων κατασκευής δερμάτννων υποδημάτων του ΠΣΠ, πραγματοποιήθηκε σε βάθος έρευνα με ειδικό ερωτηματολόγιο-οδηγό, στο οποίο απάντησαν, κατά τη διάρκεια προσωπικών συνεντεύξεων, οι υπεύθυνοι οκτώ επιχειρήσεων. Και οι οκτώ επιχειρήσεις είναι σχετικά παλαιές. Τέσσερις ιδρύθηκαν πριν από το 1965, μία την περίοδο 1965-1970, δύο μεταζύ 1971 και 1975 και μία το 1978. Τα εργοστάσια των 6 από τις 8 εταιρείες λειτούργησαν για πρώτη φορά στο χώρο που βρίσκονται σήμερα κατά την δεκαετία 1965-1975, η οποία θεωρείται η "χρυσή περίοδος" τη υποδηματοποιίας, αν και ορισμένοι επιχειρηματίες επιθυμούν να περιορίσουν αυτόν τον όρο στα χρόνια της δικτατορίας (1967-1974). Ως κύριος λόγος για τον οποίο προτιμήθηκε, τότε, ο συγκεκριμένος χώρος εγκατάστασης 13. βλ. μικρό χάρτη - λεπτομφεια στο Χάρτη 1.

74 -

ΕΚΔΙΠ:

;H ΚΑΙ ΕΠΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΒΐΟΜΙΙΧΑΝΙΚΜΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗΝ ΑθΗΝΑΤΟΥ 2000

βάλλεται η δυνατότητα εύκολης πρόσβασης στους προμηθευτές πρώτων υλών, 1!ίου"πελάτες και στο εργατικό δυναμικό. Βασικό χαρακτηριστικό όλων των επιχειρησεων, ανεξαρτητα απο τη νομικη ή τους, είναι ο οικογενειακός τους χαρακτήρας, ο οποίος διατηρείται από την ή τους μέχρι σήμερα, ενώ δεν υπάρχει προοπτική μεταβολής του στο άμεσο, λάγιστον, μέλλον. Πέντε από τις επιχειρήσεις παράγουν μόνο γυναικεία "ούτσια μία ανδρικά και γυναικεία, μία ανδρικά, γυνανκεία και παιδικά, και μία ο ποιδικά. Οι μικρότερες επιχειρήσεις διαθέτουν περισσότερο από το 55% των ΧΑΡΤΗΣ 2: Τοπική και Παγκόσμια Επιχείρησης

Κατανομή

Παπουτσιών.

Πηγή: Ερωτηματολόγια Ε.Ο.

- 75 -

Υπεργολαβιών

και Εξαγωγών

μιας

N. BAIOY . X. ΓΟΛΕΜΗΣ, Λ. ΛΛΜΙΙΡΙΑΝΙΔΗΣ. Κ ΧΑΤΖΜΜΙΧΑΛΗΣ. Ζ. ΧΡΟΝΑΚΗ

προϊόντων τους στο ΠΣΠ και το υπόλοιπο σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Αντίθετα οι μεγαλύτερες έχουν σημαντική εξαγωγική δραστηριότητα (περίπου 30% των προϊόντων τους). To 58% των πρώτων υλών εισάγεται από το εξωτερικό. Και οι οκτώ επιχειρήσεις με τις οποίες έγιναν λεπτομερείς συνεντεύξεις δίνουν ή αναλαμβάνουν υπεργολαβίες, κυρίως μέρος της παραγωγής του φοντιού, ντύσιμο, κατασκευή ή και βάψιμο τακουνιών. Οι υπεργολάβοι, συνήθως μικρές επιχειρήσεις του κλάδου ή/και εργαστήρια, βρίσκονται σε σχετικά μικρή απόσταση από τις επιχειρήσεις - εντολείς. To ίδιο συμβαίνει και με τους/τις εργαζόμενους/ες στο σπίτι. Η αλυσίδα, δηλαδή, των υπεργολαβιών κάθε επιχείρησης σε τοπικό επίπεδο παρουσιάζει γενικά συγκέντρωση στο χώρο. Οι περισσότερες επιχειρήσεις υπεργολάβοι και όσοι εργαζόμενοι στο σπίτι εντοπίστηκαν βρίσκονται στη δυτική πλευρά του Πολεοδομικού Συγκροτήματος και στα προάστια του Πειραιά. Στο Χάρτη 2 φαίνεται το δίκτυο υπεργολάβων μιας μεγάλης επιχείρησης, η οποία μετεγκαταστάθηκε από του Ψυρρή στο Μενίδι, αλλά εξακολουθεί να αναθέτει υπεργολαβίες στο κέντρο της πόλης. To 60% των εργαζομένων σε όλες τις κατηγορίες επιχειρήσεων κατοικεί σε απόσταση 3-8 χιλιομέτρων από το χώρο της εργασίας τους, το 31,2% σε απόσταση 0-3 χιλιομέτρων και το 8,8% σε απόσταση άνω των 8 χιλιομέτρων. Όλες οι επιχενρήσεις ανέφεραν ότι υπάρχει σοβαρό πρόβλημα εύρεσης εξειδικευμένων εργατών/τριών (κυρίως λείπουν μηχανικοί, ρέγουλες φοντιών και καλφάδες μονταρίσματος). Οι αιχμές της παραγωγής αντιμετωπίζονται με υπερωρίες ή με πρόσληψη εποχιακών υπαλλήλων, ενώ δύο επιχειρήσεις δήλ(χ>σαν ότι δεν αντιμετωπίζουν αυτό το ενδεχόμενο. Ας σημειωθεί ότι η φορολογική επιβάρυνση της παραγωγής φασόν είναι αρκετά υψηλή (35%), χωρίς όμως αυτό να αποτελεί τον βασικό λόγο της επιδιωκόμενης φοροδιαφυγής, αφού υπάρχει η εναλλακτική λύση να δηλώνεται η παραγωγή της συναρμολόγησης, η οποία επιβαρύνεται με χαμηλότερο συντελεστή. Φαίνεται cm αυτό που επιζητούν, σε κάθε περίπτωση, τα "συνεργεία" είναι η μείωση του φορολογητέου εισοδήματός τους. Όμως, η φορολογία είναι ένα "παίγνιο μηδενικού αθροίσματος" (zero sum game), αφού η φορολογική ελάφρυνση των "συνεργείων" σημαίνει φορολογική επιβάρυνση των επιχειρήσεων, οι οποίες, επιπλέον, ανησυχούν ιδιαιτέρως για τους ελέγχους της ΥΠΕΔΑ. Για τους λόγους αυτούς, ορισμένες, "μεγάλες" κυρίως, επιχειρήσεις έχουν στρέψει τις υπεργολαβίες τους στο φόντι, αλλά και σε ολόκληρο το παπούτσι, σε μονάδες του βαλκανικού χώρου, (κυρίως στη Βουλγαρία, Αλβανία, αλλά και στην Τουρκία), όπου το εργατικό κόστος των εκεί συνεργείων είναι σημαντικά χαμηλότερο των αντίστοιχων ελληνικών (το ποιοτικό πρόβλημα, όμως, θα εξακολουθήσει να υφίσταται και σ' αυτήν την περίπτωση). Χαρακτηριστικός είναι ο τρόπος που ένας επιχειρηματικός όμιλος προσπάθησε να λύσει τόσο το ποιοτικό πρόβλημα, όσο και το πρόβλημα κόστους. Όχι μόνο η μια από τις δυο παραγωγικές μονάδες του κατασκευάζει αποκλειστικά φόντια, αλλά έχει ανατεθεί σε ιταλικές βιομηχανίες μέρος της συνολικής παραγωγής των υποδημάτων που διαθέτει στην αγορά, τα οποία εισάγονται έτοιμα και απλώς συσκευάζονται στην Ελλάδα. 76-

ΕΚΔΙΩΞΗ KA1 ΕΠΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΒΐΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗΝ ΑθΜΝΑΤΟΥ 2000

Η υνι/ηλή ποιότητα των ιταλών κατασκευαστών, σε συνδυασμό με το χαμηλό ανά ονάδα κόστος, έχουν συμβάλει στην αλματώδη αύξηση, τα τελευταία χρόνια, του σοστού τ ω ν υποδημάτίον του εν λόγω ομίλου, που κατασκευάζονται με αυτόν το τρόπο (σήμερα φτάνει το 60% της συνολικής παραγωγής του). 3. ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗΛΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΕΣ' 4 Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1980 δεν υπήρχε στην Ελλάδα ευρεία αναγνώριση των πλεονεκτημάτον της πληροφορικής, ενώ αντιθέτως η τηλεπικοινωνίες είχαν σημαντική ανάπτυξη. To 1996, οπότε ολοκληρώθηκε η έρευνα, η πλειοψηφία των υπολογιστών ήταν αυτόνομα PCs παλαιάς τεχνολογίας (386 ή 486), ενώ οι νέοι υπολογιστές (Pentium. Power PC), καθώς και οι μορφές δικτύων, όπως PC-LAN, ήταν πολύ περιορισμένες. Η περιορισμένη ανάπτυξη της αγοράς πληροφορικής στη χώρα μας είναι φυσικά αποτέλεσμα του μικρού μεγέθους της συνολικής εθνικής αγοράς, των οικονομικών εξελίξεων και της νοοτροπίας τόσο των επιχειρηματιών, όσο και των αρμοδίων του δημοσίου τομέα. Η μέση ελληνική επιχείρηση είναι μικρότερη από τις αντίστοιχες ευρίοπαϊκές καΐ ο προϋπολογισμός για επενδύσεις στην πληροφορική είναι σαφώς μικρότερος. Επί πλέον. οι διαφόρων τύποιν χρήστες δεν έχουν ακόμη κατακτήσει ένα επίπεδο εξοικείωσης με την πληροφορική. Έτσι, η πλειοψηφία των επενδύσεων περιορίζεται σε προγράμματα επεξεργαστοϊν κειμένου και λογιστικής, για τα οποία "επαρκούν" φτηνοί επεξεργαστές και περιορισμένες γνώσεις. Αντίθετα με τους υπάρχοντες ρυθμούς ανάπτυξης της πληροφορικής, ο χώρος των τηλεπικοινωνιών έχει να επιδείξει σημαντικό δυναμικό ανάπτυξης, ιδιαίτερα τα τελευταία τέσσερα χρόνια. Παρουσιάζεται σχετικά υψηλή τηλεπυκνότητα (ποσοστό επικοινωνιακών υπηρεσιών ως ποσοστό του ΑΕΠ), με την Ελλάδα να φτάνει στο 14. Η έρευνα πεδίου στον κλάδο της πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών περιλαμβάνει δύο μέρη: (α) εκΐατική και (β) έρευνα σε βάθος. Στο πρώτο μέρος συγκροτήθηκε κατάλογος 326 επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στο ΠΣΠ στην πληροφορική (H/W, S/W, services, παροχή συμβουλών, distribution) και τις τηλεπικοινωνίες (κατασκευές, εφαρμογές, συντηρήσεις), από τρεις διαφορετικές πηγές: τον Οδηγό της ICAP Hellas (1994), τμήμα ηλεκτρονικού υλικού στο ΠΣΠ (50 Α.Ε., Ο.Ε., και Ε.Π.Ε.), τον κατάλογο της IT Communications (1995). που περιέχει 148 επιχειρήσεις του ΠΣΠ, οι οποίες είχον τζίρο άνω των 200 εκατ., το 1994, τον κατάλογο του περιοδικού RAM (Οκτ. 1995), που περιλαμβάνει 307 επιχειρήσεις ton ΠΣΠ, από τις οποίες αφαιρέθηκαν όσες ασχολούνται μόνο με εμπόριο-αντιπροσωπείες. Ο κατάλογος των 326 επιχειρήσεων πιστεύουμε ότι αποτελεί ικανοποιητικό δείγμα και πιθανόν να προσεγγίζει το συνολικό αριθμό επιχειρήσεων των δύο υποκλάδων στο ΠΣΠ. Στη συνέχεια, έγιναν τηλεφωνικές συνεντεύξεις με όλες τις επιχειρήσεις γνα τις οποίες δεν υπήρχαν στοιχεία στους καταλόγους, με τα ακόλουθα ερωτήματα: (α) ειδίκευση επιχείρησης, (β) αριθμός απασχολουμένων κατά το 1995, (γ) έτος Ρυσης, (δ) σημερινή θέση εγκατάστασης. (ε) ύπαρςη ή όχι υπεργολαβικών σχέσεων. Από τον κατάλογο εξαιρέθηκε η INTRACOM, που, λόγω μεγέθους και χωροθέτησής της (βρίσκεται στην Παιανία), θα δημιουργούσε προβλήματα στη στατιστική ανάλυση. Στο δεύτερο μέρος (έρευνα σε ϊΗ ος), πραγματοποιήθηκαν λεπτομερείς συνεντεύξεις με εννέα επιχειρήσεις κατανεμημένες σε ατηγορίες ειδίκευσης και μεγέθους. Στο υλικό των συνεντεύξεων στηρίζεται η ποιοτική ανάλυση των Χθρακτηριστικ(;)ν των επιχειρήσεοιν.

-

77 -

Ν. ΒΑΪΟΥ . X. ΓΟΛΚΜΙΙΣ. Λ ΛΑΜΠΡΙΑΝΙΔΗΣ. Κ.. ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗΣ. Ζ ΧΡΟΝΑΚΗ

1,85, έναντι 2,28 της Αγγλίας, 2,23 της Πορτογαλίας, 1,44 της Ιταλίας, 1,41 της Δανίας και 1,35 της Ισπανίας (IT Communications, 1995). Ενώ το μέγεθος της εγχώριας αγοράς είναι μικρό προς το παρόν, παρουσιάζει σημαντικές τάσεις μελλοντικής ανάπτυξης. Η ανάπτυξη αυτή θα οφείλεται στην κινητή τηλεφωνία και στις νέες ειδικές υπηρεσίες του ΟΤΕ που θα διατεθούν στους καταναλωτές μέχρι το 2010. Στον κλάδο κυριαρχεί μία μεγάλη επιχείρηση, η INTRACOM (1600 εργαζόμενοι, 4,5 δισ. δραχμές κύκλος εργασιών) και ακολουθούν, με μεγάλη διαφορά ως προς τα μεγέθη, 11 επιχειρήσεις μεσαίου μεγέθους και 32 μικρότερες. To 85-90% των επιχειρήσεων των δύο υποκλάδων βρίσκεται στο ΠΣΠ και έχει ιδρυθεί μετά το 1986, σε μια περίοδο όπου πολλοί άλλοι κλάδοι αντιμετώπιζαν κρίση και δημιουργούσαν μαζική ανεργία. To 1995, η IT Communications υπολόγισε το σύνολο της απασχόλησης σε 8.348 άτομα. Αν και αυτό δεν αποτελεί μέγεθος που προέρχεται από συνολική απογραφή, δείχνει ωστόσο τη δυναμικότητα των δύο υποκλάδων και εμφανίζεται αντίστοιχο παραδοσιακών κλάδων ειδίκευσης του ΠΣΠ (ρούχα, παπούτσια, τρόφιμα, μεταφορικά μέσα). Διακρίνουμε τέσσερις κατηγορίες επιχειρήσεων (βλ. Χάρτη 3). Η μεγαλύτερη συγκέντρωση επιχειρήσεων και απασχόλησης βρίσκεται στην κατηγορία Γ (παραγωγή SAV και παροχή συμβουλών), η οποία συγκεντρώνει το 48,7% των επιχειρήσεων και το 44,2% της απασχόλησης. Οι επιχειρήσεις αυτές είναι νέες και μικρές. Αντίθετα οι επιχειρήσεις τύπου Α (παραγωγή H/W και S/W, συντήρηση, επισκευές, εκπαίδευση, παροχή συμβουλών) είναι οι λιγότερες και στην πλειοψηφία τους παλαιές και μεγάλες (το 37,5% έχουν ιδρυθεί πριν από το 1980). Συναντάμε δηλαδή και στο ΠΣΠ παρόμοιες τάσεις με αυτές του εξωτερικού, όπου υπάρχει πόλωση μεταξύ λίγων και εδραιωμένων μονάδων-leaders και ενός αστερισμού μικρών και ασταθών επιχειρήσεων. Οι επιχειρήσεις της κατηγορίας Β και Γ (παραγωγή H/W και S/W, συντήρηση, επισκευές) εμφανίζουν μια δυναμική ανάπτυξη μετά το 1986 και ιδίως μετά το 1991, ενώ το αντίθετο συμβαίνει με τις επιχειρήσεις τηλεπικοινωνιών (κατηγορία Δ: παραγωγή τηλεπικοινωνιακού υλικού, εφαρμογές, συντήρηση), των οποίων ο αριθμός φαίνεται να έχει σταθεροποιηθεί μέχρι το 199015. Η τάση αυτή για τις επιχειρήσεις πληροφορικής αποτελεί σαφή ένδειξη πρώιμης αναδιάρθρωσης του κλάδου προς μεγαλύτερη οριζόντια αποκέντρωση/διάσπαση της παραγωγής. Όπως έχουν δείξει η Saxenian (1988), ο Scott (1988) και άλλοι, η οριζόντια γεωγραφική και παραγωγική αποκέντρωση είναι ένας τυπικός μηχανισμός αναδιάρθρωσης του κλάδου της πληροφορικής στα αρχικά και άκρως ανταγωνιστικά στάδια, το αντίθετο δηλαδή από άλλους γνωστούς βιομηχανικούς κλάδους. Δεδομένου ότι ο κλάδος άρχισε να αναπτύσσεται από το 1980 στο ΠΣΠ, αν ισχύει η

15. Κάποιες από τις παραπάνω κατηγορίες των ηλεκτρονικών θα μπορούσαν να συμπεριληφθούν στις υπηρεσιες προς τις επιχειρήσεις" (producer services), αν ο κοινωνικός και τεχνικός καταμερισμός της εργασιας στην Αθήνα ήταν αντίστοιχος με εκείνο των κεντρο-Ευρωπαϊκών χωρών. Με δεδομένη την αποσταση της ελληνικής παραγωγής από τις αντίστοιχες ευρωπαϊκές και το πρώιμο στάδιο ανάπτυςης του κλαόου. προτιμήσαμε την ένταξή τους στις παραγωγικές μονάδες.

78 -

ΕΚΔΙΩΞΗ ΚΑΙ ΕΠΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ BlOMHXANIKIE IΙΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ TOY ZUIHJ

απάνω τάση οριζόντιας αποκέντρωσης τότε θα έπρεπε να περιμένουμε: (α) "αχρονική μείωση του μέσου μεγέθους απασχόλησης ανά μονάδα, και (β) αύξηση αριθμού εργαζομένων στην πληροφορική συνολικά, τα οποία επαληθεύτηκαν από την έρευνα. Η τάση οριζόντιας γεωγραφικης αποκεντρωσης εμφανιζεται παραστατικα στο Χάρτη 3, όπου φαίνονται η θέση, το μέγεθος και η ειδίκευση των επιχειρήσεων (1995) των τεσσάρων κατηγοριών Α, Β, Γ και Δ. Από τις 326 επιχειρήσεις του καταλόγου που συγκροτήσαμε, 39 επιχειρήσεις (ή το 11,9%) είναι χωροθετημένες κτός των ορίων του χάρτη και γι' αυτό δεν εμφανίζονται. Όπως φαίνεται και από το χάρτη: / Υπάρχει μία σαφής τάση χωροθέτησης πάνω ή κοντά σε βασικούς άξονες κυκλοφορίας του ΠΣΠ, όπως Λεωφόρος Συγγρού, μέχρι κέντρο, με συνέχεια προς Πατησίων και Βασ. Σοφίας, προς τους βόρειους δήμους μέσω των λεωφ. Μεσογείων και Κηφισίας (λόγω αεροδρομίου Σπάτων) και δευτερευόντως προς νότο μέσω της Λεωφ. Βουλιαγμένης. Εκτός από την προβολή των επιχειρήσεων, στην οποία αναφερόμαστε και στη συνέχεια, η χωροθέτηση των επιχειρήσεων στους βασικούς κυκλοφοριακούς άξονες εξασφαλίζει ικανοποιητική επαφή μεταξύ τους και με τους πελάτες, καθώς και εύκολη προσπελασιμότητα από τους υπαλλήλους. 2. Οι χωροθετήσεις αυτές έχουν έντονες τάσεις συγκέντρωσης κατά ομάδες γύρω από τις 5 επιχειρήσεις τύπου Α, από όπου προμηθεύονται σε καθημερινή βάση ανταλλακτικά και εξαρτήματα. Η τάση για εγγύτητα είναι μεγαλύτερη στις περιπτώσεις εκείνες που το κόστος μετακίνησης (χρονοαπόσταση) και το κόστος προσωπικών επαφών είναι μεγάλο. Όπως έδειξε και η έρευνα με ερωτηματολόγια αναπτύσσονται πυκνές συνεργασίες υπεργολαβιών. Έτσι, ο περιορισμός του κόστους μέσω μεγαλύτερης εγγύτητας φαίνετοα να είναι στρατηγική επιλογή για τις περισσότερες επιχειρήσεις και ένα επιπλέον χαρακτηριστικό της έντονα ανταγωνιστικής και ασταθούς ελληνικής αγοράς πληροφορικής. 3. Υπάρχει έντονη ανάμειξη εξειδικεύσεων κοα μεγέθους επιχειρήσεων στις διάφορες θέσεις. Δεν αναπαράγεται η τάση που έχει παρατηρηθεί σε αντίστοιχες συγκεντρώσεις (σε αντίστοιχες φάσεις ανάπτυξης) του εξωτερικού, όπου οι μικρές επιχειρήσεις προτιμούν τις κεντρικές και οι μεγάλες τις περιφερειακές θέσεις. Ωστόσο πρέπει να σημειώσουμε ότι 18 απο τις 39 επιχειρήσεις που είναι χωροθετημένες εκτός του χάρτη έχουν απασχόληση μεγαλύτερη των 13 ατόμων/επιχείρηση. 4. Οι επιχειρήσεις που βρίσκονται στους Δυτικούς Δήμους καλύπτουν ανάγκες κυρίως της τοπικής αγοράς και δεν φαίνονται να οργανώνονται σε ομάδες με σημαντικές ενδο-επιχειρησιακές σχέσεις. Για την κατανόηση και συστηματική αποτύπωση των χαρακτηριστικών και της συμπεριφοράς των επιχειρήσεων πληροφορικής και τηλεπικοινωνιων, πραγματοποιήθηκε και σε αυτόν τον κλάδο έρευνα σε βάθος με ειδικο - 79-

ΕΚΔΙΩΞΗ ΚΑΙ ΕΠΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΒΐΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗΝ ΑθΗΝΑ TOY 2000

Ν. ΒΑΪΟΥ . X. ΓΟΛΕΜΗΣ. Λ. ΛΑΜΠΡΙΑΝΙΔΜΣ, Κ. ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΙΙΣ. Ζ. ΧΡΟΝΑΚΗ

ΧΑΡΤΗΣ 3: Γεωγραφική Τηλεπικοινωνιών, 1995.

Κατανομή

των

Επιχειρήσεων

Πληροφορικής

□

Ο

Δ

Π

Ο

Δ

Π

Ο

Δ

Π

Ο

Δ

και

«-70

Π Ο Δ «.a.

D ΟΔ 0

1

5 Km

Πηγή: ICAP, ITCommunication, RAM.

80

ίοτημοιτολόγιο-οδηγό, στο οποίο απάντησαν οι υπεύθυνοι εννέα επιχειρήσεων, ό τ ο υ ς χέσσερις τύπους που προαναφέραμε. Οι μισές από αυτές έχουν ιδρυθεί πριν από το 1988 και οι υπόλοιπες μετά. Οι επιχειρήσεις πληροφορικής άρχισαν με ελάχιστο κεφάλαιο σαν μικρές εισαγωγικές εταιρείες PCs και περιφερειακών, από ομάδες μηχανικών Η/Υ (2-4 άτομα), συνήθως υπαλλήλων άλλων εταιρειών. Σε μια επόμενη φάση πέρασαν στην παραγωγη απλών προγραμμάτων για ειδικούς χρήστες και αργότερα, ορισμένες από αυτές, στη συναρμολόγηση "ανώνυμων" PCs. Η εύκολη είσοδος στην αγορά πληροφορικής οφείλεται, μεταξύ άλλων, στο μικρό κεφάλαιο που απαντείται, στην έλλενψη οποιασδήποτε κατοχύρωσης του επαγγέλματος του μηχανικού πληροφορικής, στην ανάμειξη των εμπορνκών δραστηριοτήτων με αυτές της παραγωγής και της παροχής συμβουλών, καθώς και στην έντονα ανταγωνιστική φάση που βρίσκεται η ελληνική αγορά πληροφορικής. Στις μνκρές επιχειρήσεις οι αποφάσεις για την παραγωγή κάποιων προγραμμάτων S/W ή συναρμολόγησης Η/Υ λαμβάνονται από τους ίδιους τους ιδιοκτήτες και εξαρτώνται άμεσα από την εκάστοτε ζήτηση και "κίνηση της αγοράς". Οι μεγαλύτερες μονάδες σχεδιάζουν σε ειδικά τμήματα R+D και marketing τα προϊόντα που θέλουν να προωθήσουν, χρησιμοποιώντας όμως εξαρτήματα εισαγωγής και πατέντες ξένων οίκων. Αυτό δεν οφείλεται σε έλλειψη γνώσεων ή δυνατοτήτων, αλλά στο πολύ μικρό μέγεθος της ελληνικής αγοράς, που δεν ευνοεί ανεξάρτητες παραγωγές Η/Υ. Στο επίπεδο του λογισμικού ισχύει ακριβώς το αντίθετο: η ελληνική γλώσσα και ον ιδιαιτερότητες του φορολογικού συστήματος έχουν ευνοήσει τις επιχειρήσεις που κατασκευάζουν "ελληνοποιημένα" προγράμματα S/W. Όπως θα περίμενε κανείς, οι επιχειρήσεις αυτών των υποκλάδων εισάγουν το μεγαλύτερο μέρος των εξαρτημάτων που συναρμολογούν ή άλλων εισροών από το εξωτερικό, είτε κατ' ευθείαν οι ίδιες, είτε μέσω χονδρεμπόρων-διανομέων (distrib­ utors). Υπάρχουν φυσικά διαφορές μεταξύ των υποκλάδων. Οι επιλογές των προμηθευτών γίνονται με βάση το συσχετισμό "κόστους-ποιότητας-έγκαιρης παράδοσης-μεταφοράς τεχνογνωσίας". Για τους λόγους αυτούς, προτιμώνται μακροχρόνιες στρατηγικές συνεργασίες. Οι εκτός Ε.Ε. χώρες προέλευσης των εξαρτημάτων και των προγραμμάτων είναι οι ΗΠΑ, το Μεξικό, το Ισραήλ, οι χώρες της Νοτνοανατολικής Ασίας και η Ιαπωνία. Από τις χώρες της Ε.Ε., οι συχνότερες συνεργασίες γίνονται με τη Γαλλία και την Ιταλία και ακολουθούν Αγγλία και Γερμανία. Τα συμφωνητικά των παραγγελιών είναι ιδιαίτερα λεπτομερή, με αναλυτικές προδιαγραφές και ρήτρες έγκαιρης παράδοσης16. 16. Οι χρόνοι παραλαβής από Ευρώπη είναι 36-48 ώρες μετά την υπογραφη συμφωνιας, οταν η μεταφορά γίνεται αεροπορικώς, και 5-7 ημέρες, όταν η μεταφορά γίνεται οδικώς (πριν απο την Γιουγκοσλαβική κρίση ο χρόνος οδικής μεταφοράς ήταν 1-2 ημέρες από τη Γερμανια, επει η χρησιμοποιούσαν τα φορτηγά-ψυγεία φρούτων που γύριζαν άδεια από το Μόναχο). Οι παραλαβες με c tainer (δια θαλάσσης) από τις χώρες της Νοτιοανατολικής Ασίας χρειάζονται 4-5 εβδομάδες και γι ο»™ οι μεγαλύτερες εταιρίες διατηρούν στοκ αποθήκης 2 εβδομάδων, ενώ οι χονδρέμποροι-διανομεις ( istributors) διατηρούν απόθεμα 3 εβδομάδων. Οι τελευταίοι έχουν και τις συχνότερες παραλαβες με . μεγάλα φορτηγά την εβδομάδα.

-

81 -

Ν. Β Α Ϊ Ο Υ , X. ΓΟΛΙ:ΜΙΙΣ. Λ. Λ Λ Μ Ι Ι Ι Ί \ \ Ι MIL. Κ. Χ Λ Τ Ζ Η Μ Ι Χ Λ Λ Η Σ . Ζ.

ΧΡΟΝΛΚΜ

Τα προϊόντα των επιχειρήσεων τηλεπικοινωνιών πωλούνται σχεδόν αποκλειστικά στον ΟΤΕ και σε άλλες κρατικές υπηρεσίες τελικής χρήσεως (στρατός, σώματα ασφαλείας). Περιλαμβάνουν μια μεγάλη γκάμα προϊόντων, από ψηφιακά κέντρα, συνδρομικά συστήματα και τηλεφωνικές συσκευές, μέχρι ψηφιακές ιεραρχίες, συστήματα οπτικών ινών, ασύρματες επικοινωνίες υψίστης ασφαλείας και ηλεκτρονικούς μηχανισμούς για στρατιωτική χρήση. Ένα μικρό ποσοστό κατευθύνεται στην ελεύθερη ελληνική αγορά ( 3 - 5 % ) , ενώ από το 1990 έχουν αρχίσει εξαγωγές, κυρίως προς Κύπρο, Βουλγαρία, Ρουμανία, Ρωσία, Καζακστάν και Σαουδική Αραβία. Και οι δύο επιχειρήσεις τηλεπικοινωνιών, με τις οποίες έγινε λεπτομερής συνέντευξη, λειτουργούν και ως εμπορικές, αντιπροσωπεύοντας διάφορα προϊόντα (π.χ. σιδερένια ελάσματα και ... μπαταρίες αυτοκινήτων!). Στις επιχειρήσεις πληροφορικής τα προϊόντα και οι αγορές είναι άμεσα συσχετισμένα με το μέγεθος των επιχειρήσεων. Οι μικρές εταιρείες που ασχολούνται με S/W κατασκευάζουν "πακέτα" λογισμικού κατά παραγγελία για υπηρεσίες του τριτογενή τομέα και οι ιδιοκτήτες τους λειτουργούν περισσότερο ως αυτοαπασχολούμενοι ελεύθεροι επαγγελματίες. Λόγω εξάρτησης από παραγγελίες, τα τελικά προϊόντα κατευθύνονται σε ποσοστό 8 0 - 1 0 0 % στους τελνκούς χρήστες οι οποίοι βρίσκονται όλοι στο ΠΣΠ. Ένα 2 0 % (κυρίως πακέτα λογιστνκής) κατευθύνεται στο λιανικό εμπόριο του ΠΣΠ. Οι μεγαλύτερες μονάδες S/W έχουν πελάτες το δημόσιο, οργανισμούς του δημοσίου και μεγάλες ιδιωτικές εταιρείες (10-15%). Ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξαγωγική δραστηριότητα του υποκλάδου που προσεγγίζει το 2 5 - 3 0 % του συνολικού τζίρου. Εκτός από την Κύπρο, εξαγωγές λογισμικού γίνονται κυρίως στις χώρες της Ε.Ε., αλλά και προς την ίδια την Ευρωπαϊκή Επντροπή μέσω διαγωνισμών/προσφορών. Οι ελληνικές επιχειρήσεις S/W δεν έχουν να ζηλέψουν πολλά από άποψη τεχνολογικής επάρκειας και οργάνωσης από τις αντίστοιχες ευρωπαϊκές. Υπερτερούν επιπλέον στο κόστος παραγωγής, λόγω των πολύ μικρότερων αμοιβών του προσωπικού τους. Οι επιχειρήσεις που συναρμολογούν Η/Υ έχουν συνήθως και τμήμα που παράγει εφαρμογές λογισμικού. Ως προς την παραγωγή Η/Υ, χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: (α) σ' αυτές που συναρμολογούν "ανώνυμα" PC για πελάτες που τους ενδιαφέρει κυρίως το χαμηλό κόστος και οι απλές λειτουργίες, και (β) στις λίγες επιχειρήσεις που συναρμολογούν "επώνυμα" ελληνικά PC. Τρεις επιχεφήσεις (η μία περιέχεται στο δείγμα μας) καλύπτουν το 5 3 % της αγοράς ελληνικών συστημάτων (1994). Οι μικρότερες επιχειρήσεις απευθύνονται σχεδόν αποκλειστικά στην Αθηναϊκή αγορά, ενώ οι μεγαλύτερες καλύπτουν και τη Θεσσαλονίκη, καθώς και την υπόλοιπη Ελλάδα, και πραγματοποιούν εξαγωγές "επώνυμων" PC. Η διάρθρωση των πωλήσεων είναι κατά προσέγγιση η εξής: ΠΣΠ 6 0 - 6 5 % , υπόλοιπη Ελλάδα 2 8 35%, εξαγωγές 3 - 8 % . Οι εξαγωγές, που άρχισαν το 1992, κατευθύνονται προς Κύπρο, Βουλγαρία, Ρουμανία, Ουγγαρία, Αυστρία, Κένυα και Μοζαμβίκη. Σημειώνουμε επίσης ότι, 6 από τις 7 επιχειρήσεις πληροφορικής λειτουργούν και ως εμπορικές μονάδες (H/W, S/W, περιφερειακά), καθώς και ως φορείς παροχής συμβουλών και εκπαίδευσης. ■ 82 -

ΕΚΔΙΩΞΗ ΚΑΙ ΕΠΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΒΐΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗΝ ΑθΗΝΑΤΟΥ 2θΟΟ

Από τις 9 επιχειρήσεις με τις οποίες έγιναν λεπτομερείς συνεντεύξεις, οι 8 αναθέτουν "εξωτερικές" υπεργολαβίες τμημάτων της παραγωγής σε σταθερή βάση οι 6 αναλαμβάνουν υπεργολαβίες από άλλες επιχειρήσεις. Οι δύο μεγάλες πιχειρησεις τηλεπικοινωνιών αναθέτουν καν "εσωτερικές" υπεργολαβίες για τη ΧΑΡΤΗΣ 4: Τοπική και Παγκόσμια Κατανομή Επιχείρησης Πληροφορικής (τύπου Α), 1995.

Π

1ϊή: Ερωτηματολόγια Ε.Ο.

83

Υπεργολαβιών

και Εξαγωγών

μιας

Ν. ΒΛΪΟΥ . X. ΓΟΛΕΜΗΣ. Λ. ΛΑΜΠΡΙΑΝΙΔΙΙΣ. Κ. ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΙΙΣ. Ζ. ΧΡΟΝΑΚΗ

συντήρηση ορισμένων μηχανημάτων, για την ασφάλεια των εγκαταστάσεων και για υπηρεσίες καθαρνότητας. Σε κάθε επιχείρηση αναλογούν, κατά μέσο όρο, 11,25 υπεργολάβοι, που αναλαμβάνουν κυρίως υπεργολαβίες προϊόντων και όχι εργασίας. Στο Χάρτη 4 παρουσιάζεται η τοπική και παγκόσμια κατανομή υπεργολαβιών και εξαγωγών μιας επιχείρησης πληροφορικής τύπου Α. Η επιχείρηση, μετά από μια αποτυχημένη μετεγκατάσταση στην Παλλήνη, επέστρεψε επί της Λεωφ. Συγγρού*. Απασχολεί 215 άτομα και οι πωλήσεις ανά εργαζόμενο έφταναν το 1994 σε 77εκ. δραχμές. Εισάγει εξαρτήματα κυρίως από τη Νοτιοανατολική Ασία, τις ΗΠ Α και την Ιαπωνία και εξάγει PC στην Κύπρο, τη Συρία, τη Βουλγαρία, τη Ρωσία, την Κένυα, τη Μοζαμβίκη. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το τοπικό δίκτυο 13 υπεργολάβων και το αντίστοιχο διεθνές 14 υπεργολάβων (σε Ταϊβάν, Μαλαισία, Φιλιππίνες και Χονγκ Κονγκ). Όπως αναμένει κανείς και από την διεθνή εμπειρία, η εκπαίδευση των εργαζομένων είναι πολύ υψηλή, η υψηλότερη στην ελληνική βιομηχανία. Στις μεγάλες επιχειρήσεις το ποσοστό αποφοίτων ΑΕΙ και ΤΕΙ στο σύνολο του προσωπικού είναι από 13%—36% και των κατόχων διδακτορικού διπλώματος από 3,8% έως 10%. Στις μικρότερες οι απόφοιτοι ΑΕΙ έχουν μεγαλύτερη παρουσία 35100%, λείπουν όμως οι κάτοχοι διδακτορικού. To υψηλό μορφωτικό επίπεδο έχει και αρνητικές συνέπειες, καθώς οι εργοδότες είναι πολύ καχύποπτοι απέναντι στα στελέχη γιατί φοβούνται "κλεψίματα" τεχνογνωσίας και πελατών, πράγμα που συμβαίνει συχνά στη πράξη. Οι 4 από τους 5 νδιοκτήτες μικρών επιχειρήσεων του δείγματος (όλοι πτυχνούχον ΑΕΙ και ΤΕΙ) ήταν παλαιότερα υπάλληλοι μεγαλυτέρων επιχεφήσεων του κλάδου. "Φυσικά" όλοι οι παραπάνω είνοα άνδρες. Στο επίπεδο της εκπαίδευσης βασίζεται κοα η εσωτερική ιεραρχία, το είδος εργασίας και οι αμοιβές. Στις "ομάδες εργασίας" που συγκροτούνται στις μεγαλύτερες μονάδες από αποφοίτους τεχνικών λυκείων, ΤΕΙ και ΙΕΚ, τα αντικείμενα αφορούν παραγωγές για τις οποίες έχει κατακτηθεί μία "ρουτίνα". Οι αμοιβές, παρά το υψηλό status της εργασίας στην πληροφορική, δεν είναι μεγάλες και υπάρχει έντονη πόλωση μεταξύ των χαμηλόμισθων προγραμματιστών ρουτίνας και των στελεχών που παίρνουν τις αποφάσεις. Επίσης στις επιχειρήσεις H/W το επίπεδο εκπαίδευσης και ειδίκευσης είναι χαμηλότερο από εκείνες του S/W, καθώς στις πρώτες οι συναρμολογήσεις δεν απαιτούν υψηλή ειδίκευση. Πόλωση παρατηρείται και μεταξύ γυναικών και ανδρών εργαζομένων. Στις επιχειρήσεις όλων των υποκλάδων οι γυναίκες αντιπροσωπεύουν το 30-40% του συνολικού προσωπικού, ενώ στις μικρές μονάδες εργάζονται μόνο άνδρες, ίσως με μια γυναίκα γραμματέα. Τα καθήκοντα που αναλαμβάνουν οι γυναίκες είναι σαφώς βοηθητικού χαρακτήρα και αφορούν κυρίως την απασχόληση στη διοίκηση, με αποτέλεσμα να αναπαράγονται κατά φύλο διαχωρισμοί των θέσεων εργασίας.

* Οι λόγοι ήιαν κυρίως τέσσερις: (α) απομάκρυνση από τους πελάτες και υπεργολάβους, (β) υψηλό κοστος χρονο-απόστασης για το μόνιμο προσωπικό, (γ) αδυναμία προσέλκυσης εποχιακού προσωπικού για δουλειά με το κομμάτι (συναρμολογήσεις) ή με την ώρα, (δ) Η Παλλήνη δεν είναι περιοχή με καταλληλο για τον κλάδο "prestige".

-

84 -

ΕΚΔΙΩΞΗ ΚΑΙ ΕΠΑΝΟΔΟΣΤΗΣ ΒΐΟΜΗΧΑΝΙΚΝΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗΝ ΑθΗΝΑΤΟΥ 2000

μικρότερες επιχειρήσεις δεν υπάρχει μηνιαίος μισθός, αλλά ιδιοκτήτες και s 'λληλοι λειτουργούν σαν ελεύθεροι επαγγελματίες. Οι ώρες εργασίας είναι U7ta αλες και άστατες (ή κατ' άλλους ευέλικτες), ακολουθώντας πλήρως τις '"τήσεις της αγοράς και τους ρυθμούς των παραγγελιών. Παλαιότερα χρειάζονταν 171 °η ΐιήνες για να ενταχθεί αποδοτικά ένας υπάλληλος σε S/W. Τώρα αυτός ο χρόνος περιοριστεί σε 2 μήνες και οι επιχεφήσεις εκπαιδεύουν 3-4 άτομα, για να κοατήσουντα1-2καλύτερα. Στον κλάδο δεν εμφανίζονται ακόμη ιδιαιτερα αναπτυγμενες ατυπες μορφες ρηνασίας και παραγωγής, αντίστοιχες π.χ. με την υποδηματοποιία, τα έπιπλα, τα ΐπογραφεία ή το έτοιμο ένδυμα. Σύμφωνα, όμως, με το διευθυντή πωλήσεων μιας ,ιεγάλης επνχείρησης πληροφορικής, που είναι και χονδρέμπορος-διανομέας (dis­ tributor), δίπλα στην επίσημη αγορά υπάρχει και μια άτυπη, με πωλήσεις που (οτάνουν'το 10-15% της πρώτης για το H/W και το 20-35% για το S/W. Στον νεοανερχόμενο αυτό κλάδο ο συνδικαλισμός είναι ουσιαστικα ανυπαρκτος. Είναι ένας καινούργιος χώρος, όπου δεν υπάρχουν κλαδικά ή εργοστασιακά σωματεία. Αυτό ισχύει κυρίως στις μικρές επιχειρήσεις, στις οποίες ούτε καν τίθεται θέμα συνδικαλιστικής ένταξης. Αλλά και στις μεγαλύτερες μονάδες, οι διοικήσεις είναι ιδιαίτερα αρνητικές απέναντι στο συνδικαλισμό, όπως φαίνεται από τον τρόπο που απάντησαν στις σχετικές ερωτήσεις μας. Μία από αυτές, μάλιστα, μας δήλωσε ότι ox εργαζόμενοι υπογράφουν δήλωση μαζί με τη σύμβαση για μη συμμετοχή τους σε σωματεία. 4. "ΚΑΘΑΡΣΗ ΑΝΑΒΑΘΜΙΣΗ" TOY ΚΕΝΤΡΟΥ ΠΥΡΓΟΙ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ

ΓΥΑΛΙΝΟΙ

Η έρευνα για τις άτυπες μορφές βιομηχανικής παραγωγής-εργασίας και τον αστνκό χώρο, στο σύνολο του ΠΣΠ, σε συγκεκριμένη γεωγραφική ενότητα και στους δύο κλάδους που παρουσιάζουμε εδώ, στηρίχθηκε σε μια συγκεκριμένη θέση για χη σημασία και τη σχέση του χώρου με το κοινωνικό γίγνεσθαι: Σε αντίθεση με την κυρίαρχη, στις κοινωνικές επιστήμες, αντίληψη ότι η κοινωνία και η οικονομία εχει επιπτώσεις στο χώρο, αλλά όχι χωρικές/γεωγραφικές ρίζες ή βάσεις, υποστηρίζουμε ότι η γεωγραφική διάρθρωση των δραστηριοτήτων - και ειδικά των παραγωγικων δραστηριοτήτων - είναι αναπόσπαστο στοιχείο της συγκρότησης κάθε κοινωνιας, σε οικονομικό, πολιτικό και πολιτισμικό επίπεδο. Στην πραγματικότητα, οι κοινωνικές σχέσεις διαμορφώνονταν και από τον τρόπο που είναι ενσωματωμενες ενταγμένες στο χώρο και σε συγκεκριμένους τόπους και αντιστρόφως. Μέσα από μια τέτοια οπτική, η έρευνα προσεγγίζει τα ζητήματα της συγκρότησης του αστικού χώρου και προσπαθεί να φωτίσει την παρουσια ενος πλούτου παραγωγικών δραστηριοτήτων που βρίσκονται έξω από τον κυριαρχο π Ροβληματισμό όσων ασχολούνται με τα "προβλήματα της πόλης". Ταυτοχρονα επιχειρεί μια κρίσιμη μετάθεση του ενδιαφέροντος σε κάποιες από τις αθεατες πλευρέςτων πολεοδομικών προβλημάτων, που έχουν όμως κρίσιμη σημασία για την -

85 -

l>. DAIUV . Λ . I U A e i v n i i . / \ . / \ Α Μ 1 Ι Π Α Ι \ Ι Δ Η 2 . . IV. Λ Α Ι ^ Η Μ Ι Λ Α Λ Ι Ι Ι . £.. ΛΙ'αΐΝΑΚΜ

κατανόηση της λειτουργίας της πόλης. Από αυτή την άποψη, θέτει ένα ζήτημα περιεχομένου και προτεραιοτήτων για την έρευνα του χώρου, αλλά και για τις κατευθύνσεις πιθανών προτάσεων και μέτρων πολιτικής. Όμως, η πολιτική για την πόλη και το χώρο της διαμορφώνεται κατά κύριο λόγο με άξονα τις ορατές πλευρές των πολεοδομικών προβλημάτων. Οι πολεοδομικές παρεμβάσεις στο κέντρο της Αθήνας έχουν αλλάξει, και συνεχίζουν να αλλάζουν, σημαντικά το πρόσωπο της πόλης, με δηλωμένο στόχο την "αναβάθμισή" της. Οι αναπλάσεις διαφόρων περιοχών (Εμπορικό Τρίγωνο, Μεταξουργείο, Ψυρρή) μοιάζουν να έχουν καταξιωθεί στην κοινή αντίληψη ως έργα που, μαζί με κυκλοφοριακές διευθετήσεις, συντείνουν προς αυτό το στόχο. Και είναι μάλλον βέβαιο ότι η ανάληψη της Ολυμπιάδας του 2004 θα εντείνει τον "πυρετό της αναβάθμισης", όπως δείχνει και η εμπειρία άλλων πόλεων, με κύριο παράδειγμα τη Βαρκελώνη. Η απομάκρυνση των παραγωγικών δραστηριοτήτων, από όσες περιοχές είναι ακόμη ορατή η παρουσία τους, μοιάζει αναντίρρητος στόχος τόσο των ειδικών και των επίσημων φορέων (υπουργεία. δήμοι, μελετητές), όσο και πολλών κατοίκων αφού σε τέτοιες δραστηριότητες, κυρίως, αποδίδεται η "υποβάθμιση" του χώρου της πόλης. Έτσι, είναι σχεδόν συνολικά αποδεκτή η κατάληψη των κενών που αφήνει η παραγωγή στο κτιριακό απόθεμα από χρήσεις πολιτισμού (π.χ. θέατρα, γκαλερί) και πολυτελούς κατανάλωσης (π.χ. μπαρ, εστιατόρια. ςενυχτάδικα). Η διαδοχική απομάκρυνση/εγκατάσταση χρήσεων και η, συναρτημένη με αυτές, τύχη των κατοίκων, των εργαζομένων και του κτιριακού αποθέματος δεν είναι φαινόμενο καινούργιο, ούτε αφορά μόνο την Αθήνα. Έχει αναφορές και εφαρμογές σε παγκόσμια κλίμακα και αποδίδεται στα αγγλικά με τον εύστοχο όρο gentrijication, τον οποίο περιφραστικά αποδίδουμε εδώ ως "κάθαρση-αναβάθμιση"17. Πρόκειται για διαδικασία μέσω της οποίας κεντρικές υποβαϋμισμένες γειτονιές και μεμονωμένα κτίρια ανακτώνται, είτε για κατοικία μεσαίων και ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, είτε για κερδοφόρες δραστηριότητες από μερίδες του κεφαλαίου (Johnston et al, 1981). Πίσω από αυτού του τύπου την "κάθαρση-αναβάθμιση" βρίσκεται συνήθως το κτηματομεσιτικό και εργολαβικό κεφάλαιο, μαζί με τις Τράπεζες που δίνουν ευνοϊκά δάνεια για επισκευές και αναπλάσεις παλαιών κτιρίων. Ωστόσο, όπως εύστοχα παρατηρεί ο Ν. Smith (1982, 1996), είναι λάθος να αποδίδεται η διαδικασία αυτή μόνο στις "δυνάμεις της αγοράς και την ιδιωτική πρωτοβο\)λία". Σε όλες τις περιπτώσεις "κάθαρσης-αναβάθμισης", είναι καθοριστικός ο ρόλος των πολεοδομικών μελετών και του ορισμού περιοχών για ειδικές χρήσεις ή με ειδικούς όρους δόμησης και εκμετάλλευσης της γης. Με άλλα λόγια, η ρυθμιστική/κανονιστική παρέμβαση του κράτους, των δήμων και των λοιπών 17. Προς το παρόν δεν υπάρχει γενικά αποδεκτή απόδοση στα ελληνικά του όρου "gentrification". Θα μπορούσε να αποόοθεί με τον όρο "εςευγενισμός" μια και αναφέρεται στην πολιτικαί απομάκρυνσης δραστηριοτήτων και κοινωνικών ομάδων από συγκεκριμένες περιοχές της πόλης. προκειμένου να κατοληφθεί ο χιόρος και το κτιριακό απόθεμα από "ευγενέστερες" χρήσεις και κοινωνικά στρώματα (gen­ try).

86 -

'ων όχι μόνο προηγείται, αλλά ορίζει και τα περιθώρια κέρδους, άρα και τα . δραστηριοποίησης των ιδιωτών. Στην Ελλάδα, και την Αθήνα ειδικότερα, η θπιστική/κανονιστική παρέμβαση είναι συχνά έμμεση και συνίσταται είτε στη ηοσιοποίηση ή εξαγγελία μελετών, που προκαλεί σημαντικές ανακατατάξεις στο οοβλεπόμενο) πεδίο εφαρμογής τους, είτε στην ανοχή ιδιωτικών διευθετήσεων και κάθε είδους παραβατικότητας στο χώρο της πόλης. Αυτό που έχει ενδιαφέρον στις διαδικασίες "κάθαρσης-αναβάθμισης" είναι η δραματική αντιστροφή, σε μικρό χρονικό διάστημα, μιας αργόσυρτης διαδικασίας απαξίωσης του οικιστικού αποθέματος και η σύνδεσή της με ευρύτερες στρατηγικές οικονομικής, κοινωνικής και αισθητικής/συμβολικής αναδιάρθρωσης του αστικού νώρου (Soja, 1996). Σε περιόδους κυκλικών κρίσεων υπο- και επαν-επενδύσεων, τέτοιες στρατηγικές καθορίζουν την προσφορά περιοχών και κτιρίων προς "κάθαρση-αναβάθμιση". Ανάλογη λειτουργία τείνουν να αποκτήσουν και οι μελέτες ανάπλασης πολλών κεντρικών περιοχών της Αθήνας, που προηγούνται ή συγχρονίζονται με τις αλλαγές χρήσεων, τις οποίες διαμορφώνει συγκυριακά η ιδιωτική πρωτοβουλία. Καθώς το κεφάλαιο, ακολουθώντας κοα τις προτιμήσεις των μεσοαστών, κατευθύνεται προς την περιφέρεια των πόλεων και τα προάστια, το κτιριακό απόθεμα των κεντρικών περιοχών εγκαταλείπεται, τα κτίρια γερνούν και το κόστος (ίυντήρησης αυξάνει. Αυτό αναδεικνύει, κατά τους Smith και Williams (1986) ένα "χάσμα ενοικίου" ή ένα "χάσμα αξίας" στο κέντρο των πόλεων: μια διαφορά, δηλαδή, ανάμεσα στο κεφαλαιοποιούμενο ενοίκιο γης, με τις υπάρχουσες χρήσεις καν κατοίκους, και το εν δυνάμει μεγαλύτερο ενοίκιο, με άλλες, πιο προσοδοφόρες χρήσεις και κατοίκους στον ίδιο χώρο. Εργολάβοι και κεφαλαιούχοι αναζητούν τα σημεία της πόλης όπου το χάσμα ενοικίου είναι αρκετά μεγάλο, με στόχο να "κτυπήσουν πρώτοι", με αγορές γης και ακινήτων. Γιατί μόνο οι πρώτοι θα έχουν υψηλά περιθώρια κέρδους, ενώ οι επόμενοι θα βρουν τις τιμές ήδη ανεβασμένες. Αυτό οδηγεί σε μια διαδικασία επανεπενδύσεων και τελικά σε μια συνολική "κάθαρση-αναβάθμιση". Θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς την υπόθεση ότι, μέσα και από ανάλογες διαδικασίες, αποσυντίθετηι η πιάτσα παραγωγής δερμάτινων παπουτσιών στου Τυρρή και απομακρύνονται οι παραγωγικές δραστηριότητες γενικότερα. Εκτοπίζονται από άλλες χρήσεις (κέντρα διασκέδασης, θέατρα κλπ), που μπορούν να πληρώσουν, αλλά και διαμορφώνουν, υψηλότερα ενοίκια. Ακόμη και όσες βιοτεχνίες έχουν ιδιόκτητη στέγη οδηγούνται σε μετεγκατάσταση, εκμεταλλευόμενες ταυτόχρονα την αύςηση της αξίας των ακινήτων τους τα οποία είναι πιο συμφέρον να παραδοθούν σε νέες χρήσεις'*.

18. Από έρευνα που διεςήγαγε το ΒΕΑ στην περιοχή Γκαζοχωρίου (μία περιοχή που υφίσταται εντονες πιέσεις "κάθαρσης-αναβάθμισης" λόγω του πολιτιστικού κέντρου στο Γκάζι και άλλων προτάσεων ανάπλασης), λειτουργούν 115 επιχειρήσεις διαφόρων ειδικοτήτων. Οι 80 περίπου απασχολούν 0 ητομα, έχουν συνολική αξία εξοπλισμού μεγαλύτερη από 1 δισ., η αξία ιδιόκτητων κτιρίων ξεπερνά τ α 7 5 0 εκατ - και ετήσιο τζίρο τα 4,5 δισ. δρχ.

-

87 -

ΕΚΔΙΩΞΗ ΚΑΙ ΕΠΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΒΐΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗΝ ΑθΗΝΑ TOY 2θΟ()

Ν ΒΑΪΟΥ . X. ΓΟΛΕΜΗΤ, Λ. ΛΑΜΠΡΙΑΝΙΔΗΣ, Κ. ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗΣ. Ζ. ΧΡΟΝΑΚΗ

Παράλληλα με τις αναδιαρθρώσεις κεντρικών περιοχών. στην Αθή\'α όπως και αλλού, καθιερώνεται, στα προάστια και κατά μήκος μεγάλων αξόνων κυκλοφορίας, και ένας διαφορετικός τύπος ανάπτυξης, που εκφράζεται με τους γυάλινους πύργους και τα εμπορικά κέντρα. Εκεί δεν τίθενται ζητήματα χάσματος ενοικίου, αλλά όρων δόμησης και μιας νέας οπτικής και συμβολικής αναπαράστασης. Οι νέοι χώροι εργασίας, κατανάλωσης και κατοικίας πρέπει να είναι (και ως ένα βαθμό είναι) διαφορετικοί από αυτούς του κέντρου, που έχουν συνδεθεί με την "υποβάθμιση". Οι γυάλινες όψεις - οι οποίες, παρά τη χρήση ενός εξ ορισμού διάφανου υλικού, δεν έχουν καμιά διαφάνεια, καθρεφτίζουν τον έξω κόσμο - και τα άλλα glamorous αρχιτεκτονικά στοιχεία εισαγωγής, συμμετέχουν στο συμβολισμό χώρων καθαρών από "ιώσεις" του παρελθόντος. Σε αντίθεση με το κέντρο της πόλης, όπου επιβιώνουν και μπορούν να αναγνωριστούν ιστορικές μνήμες, το διεθνές (μετα-μοντέρνο;) αρχιτεκτονικό ύφος των νέων χώρων τους κάνει μη-αναγνωρίσιμους, μια απλή συνέχεια εικόνων και συμβολισμών που θα μπορούσαν να ήταν οπουδήποτε (βλ. και Sorkin, 1992). Αυτή η νέα παγκοσμιοποίηση συνδέει τις αρχιτεκτονικές μορφές με τις ψευδο-πλατείες και τις επαφές που γίνονται μόνο μέσω Η/Υ, τα διεθνή φαγητά και τα fast-food, το ντύσιμο και το ύφος των συνήθως νέων εργαζομένων σε ένα συνεχές όλον που μοιάζει (ή μήπως είναι;) διαφημιστικό σποτ, ένα σποτ που καλεί "σε έναν κόσμο μαγικό που διαρκεί" - και βέβαια έναν κόσμο που ελέγχεται και αστυνομεύεται από ιδιωτικές εταιρείες security, με τηλεοπτικές κάμερες σε κάθε γωνία, για να εντοπίζουν και να εκδιώκουν απρόβλεπτες και ανεπιθύμητες συμπεριφορές, σαν αυτές που συμβαίνουν στο κέντρο της πόλης. Αν η διαδικασία "κάθαρσης-αναβάθμισης" (υποτίθεται ότι) αναδεικνύει την ιστορικότητα του δημόσιου χώρου - καθαρμένη πάντα από ανεπιθύμητες χρήσεις και κατοίκους - οι νέες γυάλινες συγκεντρώσεις κατά μήκος των μεγάλων αξόνων την αποδιοργανώνουν και την καταστρέφουν. Είναι χώροι, όπου ο κάτοικος της πόλης δεν περπατάει αλλά κυκλοφορεί με ιδιωτικό αυτοκίνητο, για να φτάσει υποτίθεται γρήγορα σε αποστειρωμένους και προστατευμένους χώρους εργασίας και κατανάλωσης. Με τέτοιες εικόνες και συνθήκες συνδέονται και οι χωροθετικές επιλογές των επιχειρήσεων πληροφορικής στο ΠΣΠ, πάνω στους μεγάλους άξονες και σε κτίρια προβολής. Οι δυναμικές επιχειρήσεις ενός νέου κλάδου επωφελούνται από το χάσμα ενοικίου, καθώς μπορούν να πληρώσουν για θέσεις prestige και συμβολικές αναφορές, "εκτός δακτυλίου". Οι δύο τύποι παρέμβασης στο ΠΣΠ αποτελούν, στη δεκαετία 1990, δύο όψεις της ίδιας διαδικασίας: της κερδοφόρας επανεπένδυσης στο κτισμένο περιβάλλον της πόλης, μετά από μακρά περίοδο ύφεσης. Στη διαδικασία αυτή συμμετέχουν Διοίκηση, Τράπεζες και εργολαβικό κεφάλαιο, το οποίο συχνά δραστηριοποιείται μέσω των ίδιων εταιρειών, τόσο στην "κάθαρση-αναβάθμιση" επιλεγμένων κεντρικών περιοχών και κτιρίων, όσο και στην ανοικοδόμηση γυάλινων πύργων και συγκροτημάτων στην περιφέρεια.

■ 88 -

5.

£ΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Με το κείμενο αυτό, όπως και με την έρευνα στην οποία στηρίζεται, οσπαθήσαμε ν α αν<χδείξουμε εκείνες τις πλευρές της ανάπτυξης της Αθήνας που συ νήθως μένουν αφανείς, μεταξύ άλλων και στις προτάσεις πολεοδομικών παρεμβάσεων στον αστικό χώρο: τις μορφές παραγωγής και εργασίας "που δεν φαίνονται" (και συχνά χαρακτηρίζονται ως "άτυπες") και τη διάχυση της παραγωγής σ ε μικρές έως πολύ μικρές επιχειρήσεις εγκατεστημένες στον αστικό ιστό, των οποίων οι συμπεριφορές και οι χωροθετικές επιλογές διαφέρουν σημαντικά κατά κλάδο και δύσκολα εντάσσονται στις κανονικότητες των πολεοδομικών προτάσεων. To παραγωγικό σύστημα του ΠΣΠ, στον τομέα της μεταποίησης, στηρίζεται σε, και σε μεγάλο βαθμό αναπαράγει, άτυπες δραστηριότητες και μορφές εργασίας, κοινός παράγων των οποίων είναι η διαφοροποίησή τους από τις "τυπικές". Όμως, ο καθορισμός του τι είναι "τυπικό" και τι "άτυπο" εξαρτάται από συγκεκριμένες τοπικές συνθήκες, οι οποίες δεν εμπεριέχονται στα βορειοευρωπαϊκά πρότυπα ανάλυσης και ερμηνείας, που συχνά "εισάγονται" άκριτα και στα καθ' ημάς. Οι καταμερισμοί εργασίας (κατά φύλο, ηλικία, περιοχή κλπ), η έννοια της ειδίκευσης, οι τρόποι και τα επίπεδα αμοιβών και ασφάλισης, οι δυνατότητες συνδικαλιστικής οργάνωσης διαπλέκονται με το είδος των επιχειρήσεων, τους τρόπους οργάνωσης και τη διαδικασία παραγωγής και, τέλος, με την καθημερινή ζωή. Η πρόσληψη "έκτακτων" εργαζομένων για την αντιμετώπιση εποχιακών διακυμάνσεων στη ζήτηση και την παραγωγή, πρακτική που ορίζεταχ ως "άτυπο" στην εργασία συναρμολόγησης ενός Η/Υ, μπορεί να είναι απολύτως "τυπική" και συνηθισμένη για κάποιον που κόβει φόντια ή για κάποια που συναρμολογεί πλαστικά μανταλάκια. Αντίστοιχα, οι ασυνέχειες στο χρόνο εργασίας, που ορίζονται ως "άτυπο" για πολλούς βορειοευρωπαίους, είναι "τυπική" πρακτική πληθώρας επιχειρήσεων στο ΠΣΠ. Ως προς τη διαπλοκή τους με τον αστικό χώρο, το "δημόσιο" χώρο της πόλης και τον "ιδιωτικό" της κατοικίας, το μεγαλύτερο μέρος των άτυπων δραστηριοτήτων και μορφών εργασίας αρθρώνεται γύρω από το φαινόμενο των υπεργολαβιών και του φασόν, του οποίου η παρουσία εξακολουθεί να είναι σημαντική στο ΠΣΠ. Αυτό δεν αφορά μόνο τις άμεσα παραγωγικές δραστηριότητες, αλλά και μια πληθώρα άλλων, που τις υποστηρίζουν ή εξαρτώνται από αυτές. Από τις εισαγωγές πρώτων υλών και εξαρτημάτων, τις μεταφορές και τη δναφήμιση προϊόντων, μέχρι την οργάνωση κάποιου χώρου στο σπίη για δουλειά με το κομμάτι, το κυνήγι του χρόνου για να ραφτούν τα φόντια, να ετοιμαστεί το φαγητό, να γίνουν τα ψώνια, να διαβάσουν τα παιδιά και να δοθεί η απαραίτητη φροντίδα στον ηλικιωμένο πεθερό - ένα σύνολο χώρων και χρόνων αρθρώνονται αναγκαστικά μεταξύ τους, υποστηρίζοντας μια παραγωγική διαδικασία που πατάει σε δύο άκρα: το παγκόσμιο και το τοπικό. Η λειτουργία του φαινομένου είναι καθοριστική, όχι απλά για την οικονομία της πόλης με μι α αφηρημένη έννοια, αλλά και για τις συνθήκες καθημερινής ζωής και την εμπειρία εργασίας ενός μεγάλου αριθμού κατοίκων της. Αυτές οι συνθήκες και εμπειρίες διαμορφώνονται σε ένα πολεοδομικό περιβάλλον, του οποίου τα 89 -

ΕΚΛΙΩΞΗ ΚΑΙ ΕΠΑΝΟΔΟΣΤΗΣ ΒΐΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΤΜΝ ΑθΗΝΑΤΟΥ 2000 N. ΒΑΪΟΥ . X. ΓθΛΕΜΗΣ, Λ. Λ Α Μ Π Ρ Ι Α Ν Ι Δ Κ Σ . Κ. Χ Α Τ Ζ Η Μ Ι Χ Α Λ Μ Σ . Ζ . ΧΡΟΝΑΚΜ

χαρακτηριστικά τις προσδιορίζουν και προσδιορίζονται από αυτές σε μεγάλο βαθμό. Η παρουσία των υπεργολαβιών και του φασόν, ως μέρος των άτυπων μορφών παραγωγής - εργασίας που συναρτάται με το χώρο της πόλης, συνεχίζει να αναπαράγει άτυπες μορφές εργασίας, παρά τη σημαντική κάμψη που παρατηρήθηκε μετά το 1992 σε "παραδοσιακούς" κλάδους, όπως το έτοιμο ένδυμα, τα παπούτσια και τα παιχνίδια. Παράλληλα, σε νέους κλάδους, όπως η πληροφορική και οι τηλεπικοινωνίες, ο έντονος ανταγωνισμός και οι ιδιαιτερότητες της ελληνικής αγοράς αναπαράγουν νέες άτυπες σχέσεις. Οι διαδικασίες που περιγράψαμε οφείλουν την ύπαρξή τους σε ένα πολύπλοκο σύστημα συνθηκών και ρυθμίσεων, από τις οποίες άλλες είναι φανερές και άλλες είναι κρυφές και υπόκεννται σε άγραφους νόμους. Ο βασικότερος νόμος είναι η "συνωμοσία της σιωπής", που καλύπτει τα δίκτυα υπεργολαβιών και φασόν, και αναπαράγει ευκολίες και εξαρτήσεις. Σ ' αυτήν θα πρέπει να προστεθεί η παρουσία ή απουσία θεσμικών ρυθμίσεων, οι "παραλείψεις" κρατικών και δημοτικών φορέων, η λειτουργία ενός διεθνούς ανταγωνιστικού πλαισίου που καθορίζει τη ζήτηση συγκεκριμένων προϊόντων και, τέλος, τα χαρακτηριστικά μιας οικογένειας που, ως σήμερα τουλάχιστον, στηρίζει την παραγωγή με ποικίλους τρόπους. Η διαπλοκή τυπικών και άτυπων μορφών παραγωγής και εργασίας, μέσω των υπεργολαβιών και του φασόν, μετατρέπει μη γεωγραφικά/χωρικά φαινόμενα, όπως οι εξωτερικές οικονομίες, και σε γεωγραφικά. Ot τελευταίες μπορούν να επηρεάσουν θετικά την κερδοφορία των επιχειρήσεων, την αναπαραγωγή τοπικών παραγωγικών συστημάτων, την εξασφάλιση απασχόλησης, τη συνολική αστική ανάπτυξη. Παράλληλα όμως αναπτύσσονται και αρνητικές εξωτερικές οικονομίες, κυρίως μέσα από την αυξανόμενη συγκέντρωση δραστηριοτήτων, τη ρύπανση ή τη δυσκολία μετακινήσεων, καθώς και αρνητικές συνθήκες ένταξης στην αγορά εργασίας, σε θέσεις με δυσμενείς όρους εργασίας, χωρίς ασφάλεια και εξασφάλιση, με χαμηλές συνήθως αμοιβές, κοκ. Όλα αυτά συμβαίνουν σε συγκεκριμένους τόπους - περιοχές της πόλης που δεν λειτουργούν ως απλοί φορείς κοινωνικών διαδικασιών. Ο κοινωνικά παραγόμενος χώρος λειτουργεί ως πεδίο προώθησης ή περιστολής των επιδιώξεων του κεφαλαίου, άλλοτε διευκολύνοντας τις διαδικασίες συσσώρευσης και κοινωνικής αναπαραγωγής, και άλλοτε μειώνοντας την κερδοφορία, με τη δημιουργία ποικίλων εμποδίων. Στη διαδικασία αυτή συμβάλλουν, μεταξύ άλλων, και οι ρυθμίσεις που αφορούν την "κάθαρση-αναβάθμιση" του αστικού χώρου, όσο και εκείνες που διευκολύνουν την αλλαγή του παραγωγικού τοπίου και των συμβολισμών που συνδέονται με αυτό στην περιφέρεια της πόλης. Δεν είναι τυχαίο, ότι στις κεντρικές περιοχές της Αθήνας, όπου βρίσκονται σε εξέλιξη προγράμματα "κάθαρσης-αναβάθμισης", ήταν χωροθετημένοι παραδοσιακοί κλάδοι. που έχουν ταυτιστεί με την "υποβάθμιση", ενώ στην περιφέρεια σε "γυάλινους πύργους" κυριαρχούν οι σύγχρονοι, που συμβάλλουν στην 'αναβάθμιση". Εκτός από τνς διαφορές στα παραγωγικά χαρακτηριστικά, τις συνθήκες αγοράς προϊόντων και τα δεδομένα κλαδικής αναδιάρθρωσης, οι δύο κλάδοι που μελετήσαμε (δερμάτινα παπούτσια και ηλεκτρονικά) σηματοδοτούν

αφώς διαφοροποιημένες γεωγραφικές-χωροθετικές τάσεις και αρχιτεκτονική υιιβολική έκφραση της εγκατάστασής τους. Τα δερμάτινα παπούτσια "φεύγουν" (ή "εκδιώκονται") από την πόλη, τα ηλεκτρονικά "έρχονταΓ.

ΒΙΒΛΙΟΤΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΑΝΔΡΙΚΟΠΟΥΛΟΥ Ε. 1990, "Βιομηχανικές δομές και τάσεις αναδιάρθρωσης στη δεκαετία του '80", Τόπος, 1.

ΒΑΪΟΥ

Ντ., ΑΑΜΠΡΙΑΝΙΔΗΣ

Λ,,

ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗΣ

ΧΡΟΝΑΚΗ

Ζ.

1991α,

Διάχιπη

ΒΑΪΟΥ Ντ., ΓΟΛΕΜΗΣ X., ΛΑΜΠΡΙΑΝΙΔΗΣ Λ., ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗΣ Κ., ΧΡΟΝΑΚΗ Ζ. 1996, Ατυπες

μορφές βιομηχανικής παραγωγής-εργασίας

και αστικός χώρος στο ΠΣΠ. Αθήνα-

Θεσσαλονίκη: ΓΓΕΤ. ΒΑΪΟΥ Nt., ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗΣ Κ. 1987, "Μετασχηματισμός των περιφερειακών αγορών εργασίας και μορφές κοινωνικής αναπαραγωγής στην Ελλάδα", Πόλη και Περιφέρεια, χ. 13, σσ. 99-122. ΒΑΪΟΥ Ντ., ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗΣ Κ.. 1997, Με τη ραπτομηχανή στην κουζίνα και τους Πολωνούς στους αγρούς. Πόλεις, περιφέρειες και άτυπη εργασία. Αθήνα: Εξάντας. ΒΑΣΕΝΧΟΒΕΝ Λ., ΑΑΜΠΡΙΔΗ Β., ΛΑΜΠΡΙΔΗΣ X., ΠΑΝΑΠΩΤΑΤΟΥ Ε., ΣΑΠΟΥΝΤΖΑΚΗ Π. 1989,

Σχέσεις οικονομικού κω φυσικού σχεδιασμού: Η αλληλεπίδραση της πολιτικής πολεοδομικής αναβάθμισης αστικών περιοχών και άλλων πολεοδομικών ελέ}·χων και παρεμβάσεων με την λειτουργία Μ.Μ.Ε, Έρευνα για λογαριασμό της ΓΓΕΤ. Αθήνα: ΕΜΠ. ΕΚΑ 1995, Βιομηχανία και Ανεργία στην Περιφέρεια Πρωτεοούσης, Αθήνα. ΕΦΡΑΙΜΙΔΗΣ Δ. 1996, "Οι Μικρομεσαίες Μεταποιητικές Επιχειρήσεις στην Αττική", Πρακτικά του Συνεδρίου με θέμα Μικρομεσαίες Μεταποιητικές Επιχειρήσεις στον Ιστό της Πόλης. Αθήνα: ΒΕΑ-ΒΕΠ. ΛΑΜΠΡΙΑΝΙΔΗΣ Α. 1992, Η γεωγραφική διάσταση των υπεργολαβικών σχέσεων παραγωγής στη βιομηχανία: η περίπτωση της κρεατοπαραγωγής ορνιθίων. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής. ΛΥΜΠΕΡΑΚΗ Α. 1991α, Ευέλικτη εξειδίκεοση; Κρίση και αναδιάρθρωση στη μικρή βιομηχανία. Αθήνα: Gutenberg. ΑΥΜΠΕΡΑΚΗ Α. 1991β, "...από νάυλον σημαία.,.Ευέλικτη αναδιάρθρωση και δικτύωση στη μικρή βιομηχανία του κλάδου παραγωγής προϊόντων από πλαστικό", Τόπος 2, σσ.89 -118. ΛΥΜΠΕΡΑΚΗ Α., ΜΟΥΡΙΚΗ Α. 1996, Η Αθόρηβη Επανάσταση. Αθήνα: Gutenberg. ΠΑΝΑΠΩΤΑΤΟΥ Ε., ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟΣ Α., ΒΑΣΕΝΧΟΒΕΝ Λ., ΜΑΡΚΟΥ Μ., ΣΑΠΑΣ I., ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ

1.1989, Μελέτη και έρεννα προβλημάτων δυσλειτουργίας των ΜΜΕ με την πολεοδομική οργάνωση. Προτάσεις για την ανάπλαση της περιοχής: ένα μοντέλο, Έρευνα για λογαριασμό του ΕΟΜΜΕΧ. Αθήνα: ΕΜΠ. ΠΕΛΑΠΔΗΣ Θ. 1995, "Η Σκοτεινή Πλευρά της Εργασιακής Ευελιξίας: έρευνα πεδίου στην Ευρύτερη Περιοχή Θεσσαλονίκης", Τόπος9, σσ. 95-119. ΠΕΤΡΑΚΟΣ Γ., ΖΗΚΟΣ Σπ. και ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ Θ. 1991, "Μικρομεσαίες επιχειρήσεις και η

αναζήτηση αναπτυξιακής στρατηγικής σε τοπική κλίμακα", Τόπος, 3, σσ. 69-96. ΣΑΠΟΥΝΤΖΑΚΗ Π. 1991, "Μεταποιητική δραστηριότητα και αστικός χώρος: μια εμπειρική έρευνα στο κέντρο της Αθήνας", Σνγχρονα Θέματα, 45, σσ. 61-69.

91 90-

Κ,,

Εκβιομηχάνιση στο Πολεοδομικό Συγκρότημα και την Ευρύτερη Περιοχή Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη: Οργανισμός Ρυθμιστικού (4 τόμοι).

Ν. ΒΑΪΟΥ . X. ΓΟΛΕΜΗΣ. Λ. ΛΑΜΠΡΙΑΝΙΔΗΣ. Κ. ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗΣ. Ζ. ΧΡΟΝΑΚΗ

JOHNSTON R., GREGORY D., HAGGETT P., SMITH D., STODDART D.R.

1981, The dictionary of

Human Geography. Oxford: Blackwell. KOFMAN E., LEBAS E. 1996, Henri Lefebvre. Writings on Cities. Oxford: Blackwell. SAXENIAN A. 1988, "Regional Networks and the Resurgence of Silicon Valley", Berkeley: Institute of -Urban and Regional Development Working Paper, p.508. SCOTT A. 1988, Metropolis: from the division of labour to urban form. Los Angeles: University of California Press. SMITH N. 1982, "Gentrification and uneven development", Economic Geography, 58, p. 139155. SMITH N. 1996, The New Urban Frontier. Gentrification and the Revanchist City. New York: Routledge. SMITH N., WILLIAMS P. (eds), 1986, The Gentrification of the City. Boston: Allen and Unwin. SOJA E. 1996. Third Space: Journeys to Los Angeles and other Real-and-Imagined Places. Oxford: Blackwell.

92-