UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DHE AGROBIZNESIT DEPARTAMENTI I FINANCË-KONTABILITET

TEMA E DISERTACIONIT “VLERËSIMI I EFIÇENCËS SË FINANCAVE VENDORE NË ZHVILLIMIN E PUSHTETIT VENDOR NË SHQIPËRI” NË KËRKIM TË GRADËS SHKENCORE

“DOKTOR”

DISERTANTI Msc. Raimonda BIRAÇI

Tiranë, 2015 1

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

UNIVERSITETI BUJQËSOR I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË DHE AGROBIZNESIT DEPARTAMENTI I FINANCË KONTABILITETIT

DISERTACION “VLERËSIMI I EFIÇENCËS SË FINANCAVE VENDORE NË ZHVILLIMIN E PUSHTETIT VENDORE NË SHQIPËRI”

Në kërkim të gradës shkencore “Doktor”

Kandidatja

Udhëheqësi

Msc. Raimonda BIRAÇI

Prof.As.Dr Ines DIKA

Mbrojtur më datën __________________

Përbërja e Jurisë: 1.______________________________

Kryetar

_________________________

2.______________________________

Oponent

_________________________

3. _____________________________

Oponent

__________________________

4.______________________________

Anëtar

__________________________

5.______________________________

Anëtar

__________________________

TIRANE , Qershor 2015 2

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Dedikuar:

KLAUDIOS DHE KEVINIT

Jeni thesari im më i çmuar

3

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

FALENDERIME

Dëshiroj të falenderoj të gjithë miqtë, kolegët dhe specialist të fushës që më kanë ndihmuar me sugjerime , këshilla dhe kurajo për të realizuar me sukses këtë studim. Falenderime të veçanta për familjen time,bashkeshortin dhe fëmijët për mbështetjen , ndihmesën,kurajon dhe përkushtimin që kane treguar gjatë kësaj periudhe.

Ju faleminderit

4

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

TABELA E PËRMBAJTJES FALENDERIME ...................................................................................................................4 LISTA E TABELAVE.......................................................................................................................6 LISTA E GRAFIKËVE.....................................................................................................................7 LISTA E FIGURAVE........................................................................................................................9 KREU I: HYRJE ............................................................................................................................11 1.1 Situata problemore dhe problemi i kërkimit.................................................................................11 1.2 Objektivat e studimit ...................................................................................................................11 1.3 Objekti i studimit..........................................................................................................................11 1.4 Metodologjia e studimit................................................................................................................12 1.5 Hipotezat kërkimore.....................................................................................................................12 1.6 Rezultatet e pritshme....................................................................................................................13 1.7 Kontributet e studimit...................................................................................................................13 KREU II: RISHIKIM LITERATURE .................................................................................14 2.1 Decentralizimi dhe efikasiteti i pushtetit vendor..........................................................................14 2.2 Skemat e financimit të pushtetit vendor.......................................................................................17 KREUIII: ÇËSHTJET DHE PROBLEMET E ZHVILLIMIT TË PUSHTETIT . VENDOR NË SHQIPËRI...........................................................................................22 3 1 Decentralizimi dhe format e tij.....................................................................................................22 3.2 Autonomia Financiare Vendore..................................................................................................27 3.3 Financat vendore dhe burimet e tyre...........................................................................................30 3.4 Impakti Makroekonomik i Decentralizimit.................................................................................32 3.5 Decentralizimi dhe Rritja Ekonomike.........................................................................................34 3.6 Baza ligjore e financave vendore................................................................................................35 KREU IV: FINANCAT VENDORE DHE ZHVILLIMI EKONOMIK....................................38 4.1 Një vështrim mbi ecurinë e decentralizimit në Shqipëri...........................................................38 4.2 Zhvillimi ekonomik vendor.................. ...................................................................................41 4.3 Autonomia financiare e pushtetit vendor..................................................................................47 4.4 Qarku Durrës.............................................................................................................................50 4.4.1 Profili i Qarkut Durrës dhe pozicioni i NJQV-ve në Qark .......................................................50 4.4.2 Pabarazitë dhe dallimet mes NJQV-ve të Qarkut Durrës ........................................................55 4.4.3 Performanca financiare dhe fiskale e NJQV-ve Të Qarkut Durrës .........................................56 4.4.4 Zhvillimi ekonomik lokal dhe konkurueshmëria e NJQV-ve në Qarkun Durrës ....................59 4.5 Qarku Dibër ..............................................................................................................................61 4.5.1 Profili i Qarkut Dibër dhe pozicioni i NJQV-ve në Qark ........................................................61 4.5.2 Pabarazitë dhe dallimet mes NJQV-ve të Qarkut Dibër ..........................................................66 4.5.3 Performanca financiare dhe fiskale e NJQV-ve Të Qarkut Dibër ...........................................68 4.5.4 Zhvillimi ekonomik lokal dhe konkurueshmëria e NJQV-ve në Qarkun Dibër .....................70 4.6 Qarku Fier..................................................................................................................................73

5

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

4.6.1 Profili i Qarkut Fier dhe pozicioni i NJQV-ve në Qark ..........................................................73 4.6.2 Pabarazitë dhe dallimet mes NJQV-ve të Qarkut Fier ............................................................78 4.6.3 Performanca financiare dhe fiskale e NJQV-ve Të Qarkut Fier..............................................80 4.6.4 Zhvillimi ekonomik lokal dhe konkurueshmëria e NJQV-ve në Qarkun Fier.........................83 4.7 Qarku Gjirokastër .....................................................................................................................86 4.7.1 Profili i Qarkut Gjirokastër dhe pozicioni i NJQV-ve në Qark ...............................................86 4.7.2 Pabarazitë dhe dallimet mes NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër .................................................90 4.7.3 Performanca financiare dhe fiskale e NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër....................................93 4.7.4 Zhvillimi ekonomik lokal dhe konkurueshmëria e NJQV-ve në Qarkun Gjirokastër.............96 KREU V: MODELI EKONOMETRIK I STUDIMIT TË EFIÇENCËS SË FINANCAVE VENDORE NË ZHVILLIMIN E PUSHTETIT VENDOR NË SHQIPËRI..............................................................................................99 5.1 Metodologjia...............................................................................................................................99 5.1.1 Përcaktuesit e Mirëqenies........................................................................................................99 5.1.2 Përcaktimi i variablave të modelit dhe të dhënat...................................................................100 5.1.2.1 Investime dhe Shpenzime për Shërbime Publike.................................................................101 5.1.2.2 Transferta e Kushtëzuar .......................................................................................................101 5.1.2.3 Transferta e Pakushtëzuar....................................................................................................101 5.1.2.4 Të ardhurat e veta.................................................................................................................102 5.1.2.5 Popullsia...............................................................................................................................103 5.1.2.6 Sipërfaqja..............................................................................................................................103 5.1.2.7 Bashki në nevojë..................................................................................................................103 5.1.2.8 Bashki malore.......................................................................................................................104 5.2 Modeli Ekonometrik............................................................................................................ .105 5.2.1 Transferta e Kushtëzuar...........................................................................................................106 5.2.2 Të ardhurat e veta....................................................................................................................107 5.2.3 Transferta e pakushtëzuar.......................................................................................................108 5.3 Formula e shpërndarjes së transfertës së pakushtëzuar.............................................................110 5.3.1 Sipërfaqja................................................................................................................................112 5.3.2 Popullsia.................................................................................................................................112 5.3.3 Bashki në nevojë....................................................................................................................113 5.3.4 Bashki malore........................................................................................................................113 KREU VI: PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME..............................................................115 6.1 Përfundime ...............................................................................................................................115 6.2 Rekomandime ..........................................................................................................................120 KREU VII: BURIMET E INFORMACIONIT.........................................................................122 KREU VIII: LITERATURA .....................................................................................................123 KREU IX: SUMMARY..............................................................................................................126 CURRICULUM VITAE :..............................................................................................................134 DEKLARATE MBI ORIGJINALITETIN E PUNIMIT: .....................................................137 KREU X : ANEKSE DHE TABEL...............................................................................................138

6

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

LISTA E TABELAVE Tabela 1. Shpërndarja dhe madhësia e bashkive dhe komunave .....................................................39 Tabela 2. Ndryshimi i të dhënave të popullsisë mes censusit dhe regjistrit të gjendjes civile .........40 Tabela 3. PBB totale dhe PBB për frymë sipas qarqeve...................................................................42 Tabela 4. Numri i bizneseve sipas rajoneve......................................................................................44 Tabela 5. Mbledhja e të ardhurave nga TVSH-së, TF dhe TAP sipas DRT-ve në vitet 2008, 2011, 2013....................................................................................................................................................45 Tabela 6. Të dhëna mbi forcat e punës 2012.....................................................................................46 Tabela 7. Punësimi sipas sektorëve ..................................................................................................46 Tabela 8.Të ardhurat e buxheteve vendore ndër vite.......................................................................47 Tabela 9. Të ardhurat dhe shpenzimet e buxheteve vendore 2005, 2009 dhe 2012..........................49 Tabela 10. Përbërja e shpenzimeve të veta vendore...........................................................................49 Tabela 11.Variacionet në të ardhurat për frymë.................................................................................50 Tabela 12. Diferenca mes popullsisë sipas INSTAT-it dhe RGJC-së në 2011 për Qarkun Durrës ............................................................................................................................................................51 Tabela 13. Klasifikimi i NJQV-ve të Qarkut Durrës sipas numrit të popullsisë krahasuar me shifrat në nivel vendi ....................................................................................................................................52 Tabela 14. Raporti mes buxheteve të NJQV-ve me mesataren e buxheteve të NJQV-ve të Qarkut Durrës ................................................................................................................................................55 Tabela 15. Të ardhurat e veta të NJQV-së për banorë krahasuar me mesataren e të ardhurave të veta të NJQV-ve në Shqipëri për banorë...................................................................................................55 Tabela 16. Shpenzimet totale të NJQV-së për banorë krahasuar me mesataren në nivel vendi të shpenzimeve për banorë të NJQV-ve ................................................................................................56 Tabela 17. Taksa e Biznesit të Vogël (TBV) për banorë sipas NJQV-ve të Qarkut Durrës krahasuar me mesataren për banorë në nivel kombëtar .................................................................59 Tabela 18. Të ardhurat nga taksat e pasurisë për banorë sipas NJQV-ve të Qarkut Durrës, krahasuar me mesataren kombëtare për banorë ...............................................................................60 Tabela 19. Diferenca mes popullsisë sipas INSTAT-it dhe RGJC-së në 2011 për Dibër .................63 Tabela 20. Klasifikimi i NJQV-ve të Qarkut Dibër sipas numrit të popullsisë krahasuar me shifrat në nivel vendi ..................................................................................................................64 Tabela 21. Diferenca mes popullsisë sipas INSTAT-it dhe RGJC-së në 2011 për Qarkun Fier ..........................................................................................................................................74 Tabela 22. Klasifikimi i NJQV-ve të Qarkut Fier sipas numrit të popullsisë krahasuar me shifrat në nivel vendi .......................................................................................................................75 Tabela 23. Diferenca mes popullsisë sipas INSTAT-it dhe RGJC-së në 2011 për Qarkun Gjirokastër ..........................................................................................................................................87 Tabela 24. Klasifikimi i NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër sipas numrit të popullsisë krahasuar me shifrat në nivel vendi .......................................................................................................88 Tabela 25. Lista e variablave që do përdoren në modele……………………………………..…….104 Tabela 26. Vlerësimi i modelit të mirëqenies………………………………………………….…...105 Tabela 27. Vlerësimi i modelit të transfertës së pakushtëzuar………………………………..….…111

7

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

LISTA E GRAFIKEVE Grafik 1. Struktura e PBB sipas qarqeve 2011.................................................................................42 Grafik 2. PBB për frymë si përqindje e PBB për frymë në nivel kombëtar.....................................43 Grafik..3.Struktura e PBB-së sipas sektorëve për qark......................................................................43 Grafik 4. Shpenzimet e NJQV-ve të Qarkut Durrës krahasuar me shpenzimet e përgjithshme vendore .............. ..............................................................................................................................52 Grafik 5. Shpenzimet Kapitale në raport me Shpenzimet Operative në NJQV-të e Qarkut Durrës.................................................................................................................................................53 Grafik 6. Shpenzimet sipas sektorëve (funksioneve) në NJQV-të e Qarkut Durrës .......................53 Grafik 7. Të ardhurat e NJQV-ve të Qarkut Durrës kundrejt totalit të të ardhurave vendore...............................................................................................................................................54 Grafik 8. Përbërja e të ardhurave të NJQV-ve në Qarkun e Durrësit .............................................54 Grafik 9. Shpenzimet e NJQV-ve të Qarkut Dibër krahasuar me shpenzimet e përgjithshme vendore...............................................................................................................................................64 Grafik 10. Shpenzimet Kapitale në raport me Shpenzimet Operative në NJQV-të e Qarkut Dibër...................................................................................................................................................65 Grafik 11. Të ardhurat e NJQV-ve të Qarkut Dibër kundrejt totalit të të ardhurave vendore në Shqipëri .............................................................................................................................................65 Grafik 12. Përbërja e të ardhurave të NJQV-ve në Qarkun e Dibrës.................................................66 Grafik 13. Raporti mes buxheteve të NJQV-ve me mesataren e buxheteve të NJQV-ve të Qarkut Dibër ..................................................................................................................................................66 Grafik 14. Të ardhurat e veta të NJQV-së për banorë (Dibër) krahasuar me mesataren e të ardhurave të veta të NJQV-ve në Shqipëri për banorë......................................................................67 Grafik 15.Shpenzimet totale të NJQV-së për banorë (Dibër) krahasuar me mesataren në nivel vendi të shpenzimeve për banorë të NJQV-ve...................................................... ..........67 Grafik 16.Taksa e Biznesit të Vogël (TBV) për banorë sipas NJQV-ve të Qarkut Dibër krahasuar me mesataren për banorë në nivel kombëtar ...................................................................71 Grafik 17.Të ardhurat nga taksat e pasurisë për banorë sipas NJQV-ve të Qarkut Dibër, krahasuar me mesataren kombëtare për banorë ...............................................................................71 Grafik 18. Shpenzimet e NJQV-ve të Qarkut Fier krahasuar me shpenzimet e përgjithshme vendore ..........................................................................................................................................76 Grafik 19. Shpenzimet Kapitale në raport me Shpenzimet Operative në NJQV-të e Qarkut Fier......................................................................................................................................................77 Grafik 20. Të ardhurat e NJQV-ve të Qarkut Fier kundrejt totalit të të ardhurave vendore në Shqipëri .............................................................................................................................................77 Grafik 21. Përbërja e të ardhurave të NJQV-ve në Qarkun e Fierit ................................................78 Grafik 22. Raporti mes buxheteve të NJQV-ve me mesataren e buxheteve të NJQV-ve të Qarkut Fier......................................................................................................................................................78 Grafik 23. Të ardhurat e veta të NJQV-së për banorë (Fier) krahasuar me mesataren e të ardhurave të veta të NJQV-ve në Shqipëri për banorë ......................................................................................79 Grafik 24. Shpenzimet totale të NJQV-së për banorë (Fier) krahasuar me mesataren në nivel vendi të shpenzimeve për banorë të NJQV-ve ............................................................................................79 Grafik 25. Taksa e Biznesit të Vogël (TBV) për banorë sipas NJQV-ve të Qarkut Fier krahasuar me mesataren për banorë në nivel kombëtar ...........................................................................................84 Grafik 26. Të ardhurat nga taksat e pasurisë për banorë sipas NJQV-ve të Qarkut Fier, krahasuar me mesataren kombëtare për banorë ................................................................................................84 8

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Grafiku 27. Shpenzimet e NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër krahasuar me shpenzimet e përgjithshme vendore ..............................................................................................................................................88 Grafiku 28. Shpenzimet Kapitale në raport me Shpenzimet Operative në NJQV-të e Qarkut Gjirokastër..........................................................................................................................................89 Grafiku 29. Të ardhurat e NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër kundrejt totalit të të ardhurave vendore në Shqipëri .............................................................................................................................................90 Grafiku 30. Përbërja e të ardhurave të NJQV-ve në Qarkun e Gjirokastrës .....................................90 Grafiku 31. Raporti mes buxheteve të NJQV-ve me mesataren e buxheteve të NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër..........................................................................................................................................91 Grafiku 32. Të ardhurat e veta të NJQV-së për banorë (në Qarkun Gjirokastër) krahasuar me mesataren e të ardhurave të veta të NJQV-ve në Shqipëri për banorë...............................92 Grafiku 33. Shpenzimet totale të NJQV-së për banorë (Gjirokastër) krahasuar me mesataren në nivel vendi të shpenzimeve për banorë të NJQV-ve..........................................................92 Grafik 34 .Taksa e Biznesit të Vogël (TBV) për banorë sipas NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër krahasuar me mesataren për banorë në nivel kombëtar ....................................................96 Grafik 35. Të ardhurat nga taksat e pasurisë për banorë sipas NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër, krahasuar me mesataren kombëtare për banorë ................................................................97 Grafiku 36. Struktura e të ardhurave të pushtetit vendor në perqindje............................................106 Grafiku 37. Struktura e Shpenzimeve të Pushtetit Vendor.............................................................109 Grafiku 38. Dinamika e buxhetit vendor..........................................................................................110 .

9

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

LISTA E FIGURAVE Figura 1. NJQV-të në Qarkun e Durrësit sipas popullsisë .............................................................51 Figura 2. Të ardhurat dhe shpenzimet për banorë në NJQV-të e Qarkut Durrës ..........................57 Figura 3. Shpenzimet totale për banorë krahasuar me të ardhurat e veta të NJQV-së për banorë në Qarkun e Durrësit ..........................................................................................................57 Figura 4. Investimet kapitale krahasuar me shpenzimet totale të NJQV-ve dhe grantet e kushtëzuara për banorë në NJQV-të e Qarkut Durrës ...................................................58 Figura 5. Shpenzimet operative dhe shpenzimet për paga e sigurime të NJQV-ve të Qarkut Durrës.............................................................................................................................58 Figura 6. Numri i bizneseve dhe lloji i aktiviteteve sipas NJQV-ve në Qarkun Durrës ...............60 Figura 7. Numri i bizneseve për 1000 banorë në NJQV-të e Qarkut Durrës .................................61 Figura 8. Të ardhurat dhe shpenzimet për banorë në NJQV-të e Qarkut Dibër ............................61 Figura 9. Shpenzimet totale për banorë krahasuar me të ardhurat e veta të NJQV-së për banorë në Qarkun e Dibrës..............................................................................................................62 Figura 10. Investimet kapitale krahasuar me shpenzimet totale të NJQV-ve dhe grantet e kushtëzuara për banorë në NJQV-të e Qarkut Dibër .....................................................68 Figura 11. Shpenzimet operative dhe shpenzimet për paga e sigurime të NJQV-ve të Qarkut Dibër...............................................................................................................................68 Figura 12. Numri i bizneseve dhe lloji I aktiviteteve sipas NJQV-ve në Qarkun Dibër.................69 Figura 13. Numri i bizneseve për 1000 banorë në NJQV-të e Qarkut Dibër..................................70 Figura 14. NJQV-të në Qarkun e Fierit sipas popullsisë ................................................................72 Figura 15. Të ardhurat dhe shpenzimet për banorë në NJQV-të e Qarkut Fier...............................72 Figura 16. Shpenzimet totale për banorë krahasuar me të ardhurat e veta të NJQV-së për banorë në Qarkun e Fierit ...............................................................................................................73 Figura 17. Investimet kapitale krahasuar me shpenzimet totale të NJQV-ve dhe grantet e kushtëzuara për banorë në NJQV-të e Qarkut Fier.........................................................80 Figura 18. Shpenzimet operative dhe shpenzimet për paga e sigurime të NJQV-ve të Qarkut Fier............................................................................................................... ..................81 Figura 19. Numri i bizneseve dhe lloji I aktiviteteve sipas NJQV-ve në Qarkun Fier....................82 Figura 20. Numri i bizneseve për 1000 banorë në NJQV-të e Qarkut Fier.....................................83 Figura 21. NJQV-të në Qarkun e Gjirokastrës sipas popullsisë......................................................85 Figura 22. Të ardhurat dhe shpenzimet për banorë në NJQV-të e Qarkut Gjirokastër ........... ......85 Figura 23. Shpenzimet totale për banorë krahasuar me të ardhurat e veta të NJQV-së për banorë në Qarkun e Gjirokastrës.....................................................................................................86 Figura 24. Investimet kapitale krahasuar me shpenzimet totale të NJQV-ve dhe grantet e kushtëzuara për banorë në NJQV-të e Qarkut Gjirokastër.............................................93 Figura 25. Shpenzimet operative dhe shpenzimet për paga e sigurime të NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër......................................................................................................................94 Figura 26. Numri i bizneseve dhe lloji I aktiviteteve sipas NJQV-ve në Qarkun Gjirokastër........94 Figura 27. Numri i bizneseve për 1000 banorë në NJQV-të e Qarkut Gjirokastër.........................95 Figura 28. Numri i bizneseve dhe lloji I aktiviteteve sipas NJQV-ve në Qarkun Gjirokastër.........97 Figura 29. Numri i bizneseve për 1000 banorë në NJQV-të e Qarkut Gjirokastër........................98

10

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

KREU I 1.1 Situata problemore dhe problemi i kërkimit 1.1.1 Situata problemore Në këtë studim jemi fokusuar në efiçencën e financave të pushtetit vendor. Duke qenë se pushteti vendor është një qeverisje relativisht e re në vendin tonë, ai ka nevojë për reforma dhe përmirësime të vazhdueshme. Efektiviteti i pushtetit në dinamiken e viteve ka ardhur duke u rritur në sajë të përmirësimit të politikave dhe bazës financiare të tij. Për rritjen efiçencës së financave vendore duhen bërë reforma dhe përmirësuar një sërë skemash mbështetëse si:  Rritja e autonomisë vendore,  Transferimi dhe regjistrimi i pronave vendore,  Bërja e një formula të re për shpërndarjen e transfertës së pakushtëzuar për njësitë e qeverisjes vendore,  Thellimi i decentralizimit fiskal,  Hartimi dhe miratimi i një ligji të posaçëm për financat vendore. Megjithatë një numër pikëpyetjesh ngrihen lidhur me këto mbështetje, si psh:  Mbi ç’baza krijohen financat vendore?  Sa të ardhura të buxhetit vendor formohen nga taksat dhe tarifat vendore dhe sa nga buxheti i shtetit?  Cilat janë impaktet e politikave rajonale në hartimin me efikasitet të buxheteve vendore?  Cilat janë impaktet e mbështetjes së qeverisjes qëndrore për përmbushjen e detyrimeve ndaj publikut të pushtetit vendor ? 1.1.2 Problemi i Kërkimit Në kuadrin problematik spikasim dy aspekte kryesore, në kuptimin që janë të panjohura dhe të vlerësuara, në mënyre jo të plotë dhe objektive.  Problemi i vlerësimit të bazës së të ardhurave për krijimin e financave vendore.  Rritja e eficencës së këtyre të ardhurave të cilat përbëjnë dy anët e problemit tonë të kërkimit. 1. 2 Objektivat e studimit Punimi i doktoraturës ka për qëllim kryesor të analizojë gjendjen aktuale të financave vendore, rolin dhe ndikimin e tyre në zhvillimin e komuniteteve, si dhe të përcaktojë efektet e ndërhyrjes financiare dhe ekonomike të politikave shtetërore. Në punim do tentohet të përcaktohet trendi i ardhmërisë së financave vendore, duke u mbështetur tërësisht në të ardhurat vendore apo në ndërthurjen me ato shtetërore. 1. 2 1 Objektivat specifike Bazuar në objektivin e përgjithshëm, objektivat specifikë janë:

11

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

 Të analizojë disa nga doktrinat dhe praktikat e ndjekura në fushën e financave të pushtetit vendor.  Të studiojë ecurinë e decentralizimit fiskal në Shqipëri.  Vlerësimi i bazës së realizimit të të ardhurave vendore, rritja e efiçencës së tyre.  Vlerësimi dhe ndërhyrja në politikat fiskale në favor të pushtetit vendor.  Vlerësimi i skemave të financimit të pushtetit vendor. 1. 3 Objekti i studimit Studimi do të ketë si objekt kryesor financat vendore në bashkitë/komunat dhe qarqet në vendin tonë. 1.4 Metodologjia e studimit Metodologjia e këtij punimi do bazohet me korrektesë në metodat e kërkimit shkencor. Për realizimin e tij do të përqëndrohem në grumbullimin, përpunimin, studimin dhe interpretimin e të dhënave të karakterit studimor dhe analitik. Për realizimin e këtij studimi do bazohemi veçanërisht në:  Studimin analitik të autorëve të tjerë që kanë trajtuar efiçencën e financave vendore brenda vendit tonë si dhe përvojat botërore,  Studimin dhe në vlerësimin analitik të treguesve dhe përdorimin e metodave sasiore për të studiuar raporte midis elementëve të veçantë dhe shkallës së ndikimit të tyre në financat vendore, si dhe në zhvillimin e qarqeve,  Trajtimin e serive kohore dhe dinamike midis parametrave që shprehin: madhësinë e buxheteve, miradministrimin e të ardhurave vendore, rritjen e efiçencës së tyre si dhe rolin e efektshmërisë së qeverisjes vendore. Ndikimet dhe ndërhyrjet e faktorëve të jashtëm për të arritur efektshmërinë e munguar,  Metodat ekonomike statistikore, analiza dhe sinteza krahasuese me qëllim evidentimin dhe analizën e faktorëve që kanë përcaktuar dhe përcaktojnë zhvillimin e reformës së financave vendore.  Metodat e analizës financiare për mbledhjen e fondeve publike si dhe përdorimin efiçent të tyre.  Metodat matematikore (formula dhe funksione të ndryshme) për përllogaritjet e raporteve të ndryshme në analizën e pasqyrave financiare.  Metodat tabelare dhe grafike për krahasimin e të dhënave.  Do bëhen diskutime në grup, metodat sasiore dhe empirike do të përdoren për të mbledhur dhe analizuar të dhënat e studimit.Integrimi i këtyre metodave është i rëndësishëm për të kuptuar më mirë çështjet që janë objekt studimi. 1.5 Hipotezat kërkimore Kërkimi ka karakter përshkrues dhe eksplorues, megjithatë janë menduar dy hipoteza kërkimore a. Impaktet e mbështetjes së pushteteve vendore kanë qenë të ulta, për shkak të shkallës së ulët të decentralizimit që ka nxitur shkallë të ulët të transferimit të përgjegjësive dhe kompetencave në nivel vendor ç’ka ka ulur presionin e rritjes së financave vendore. b. Efiçenca e financave vendore ka qenë e ulët për shkak të fragmentimit të pushtetit vendor dhe të keqmenaxhimit nga të zgjedhurit vendorë. 12

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Efiçenca varet gjithashtu nga madhësia e zonës që studiojmë, pronës që ka në zotërim, zhvillimit rajonal, resorteve natyrore etj. Këto hipoteza do të testohen duke u mbështetur në të dhënat sekondare, si dhe në vlerësimet e bëra nga komunat dhe bashkitë, si dhe aktorë të tjerë të përfshirë në mbështetjen e pushtetit lokal 1.6 Rezultatet e pritshme Rezultatet e pritshme të studimit mendohet të jenë: a. Njohja e nivelit real të decentralizimit fiskal. b. Njohja dhe impaktet e efiçencës së financave vendore. c. Njohja dhe roli që kanë faktorët lokalë në zhvillimin e një rajoni të caktuar. d. Përmirësimi i sjelljes së qeverisë qëndrore në zhvillimin e pushtetit vendor. e. Përmirësimi i efektshmërisë së aktorëve të ndryshëm që ndikojnë në financat vendore. f. Ndërtimi i një seti indikatorësh ose metodash për vlerësimin e efiçencës së financave vendore. g. Formulimi i një paketë rekomandimesh për mirëadministrimin e financave të pushtetit vendor. 1.7 Kontributet e studimit Studimi“Vlerësimi i efiçencës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”, në kushtet e ndarjes së re administrative-territoriale të njësive të qeverisjes vendore do japë kontribute të vlefshme për zbatimin e kësaj reforme të rëndësishme. Njësitë aktuale dhe sidomos ato të riorganizuara do gjenden përballë kërkesave të mëdha të komuniteteve të ndryshme dhe njëkohësisht edhe përballe vështirësive financiare. Ky punim do jetë i dobishëm për qeveritarët dhe menaxherët vendorë për t’u orientuar në mirëmenaxhimin e resurseve dhe burimeve vendore dhe sigurimin e sa më shumë shërbimeve dhe investimeve publike për komunitetin. Gjithashtu ky punim jep kontribut në skemën e financimit të pushtetit vendor, në mënyrën e realizimit të të ardhurave, të cilat në vijimësi kanë hasur probleme. Punimi mund të nxisë kërkues të tjerë që të bëjnë kërkime në fushën e Financave Vendore.

13

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

KREU II RISHIKIMI I LITERATURËS 2.1 Decentralizimi dhe efikasiteti i pushtetit vendor Në dy dekadat e fundit procesi i decentralizimit është shtrirë në të gjithë botën. Ky proces është shtrirë si në vendet e zhvilluara, ashtu edhe në vendet në zhvillim, duke u përpjekur të sfidojë monopolin vendimmarrës të qeverisjeve të centralizuara. Në vende të ndryshme në varësi të traditës demokratike dhe të nivelit të zhvillimit ekonomiko-shoqërore, decentralizimi ka patur objektiva të ndryshme. Kështu në vendet e Evropës Perëndimore, decentralizimi është një mjet efektiv i qeverisjeve në ofrimin e shërbimeve publike me një kosto efektive, në vendet në zhvillim, decentralizimi përdoret për kalimin e qeverisjeve inefektive dhe inefiçente, në qeverisje efektive dhe efiçente, në stabilizimin e treguesve makroekonomikë dhe në rritje ekonomike të qëndrueshme, në vendet ish-komuniste të Evropës qëndrore dhe lindore, decentralizimi është rezultat direkt i tranzicionit nga ekonomia socialiste, në ekonomin e tregut të lirë dhe në demokraci, në vendet e Amerikës Latine, decentralizimi e ka origjinën tek presioni i njerëzve për demokratizimin e vendit dhe rritjen e pjesëmarrjes në vendimmarrje, ndërsa në vendet Afrikane, decentralizimi ka shërbyer si mjet për rritjen dhe forcimin e uniteteve kombëtare dhe formimin e shteteve unitare. Në zemër të ekonomisë qëndrojnë konceptet pasuri dhe mirëqënie. Pasuria e një vendi në thelb përbëhet nga stoku i tij i mallrave dhe shërbimeve. Ndërsa mirëqenia i referohet kënaqësisë që një individ apo shoqëria nxjerrin nga konsumi i pasurisë. Koncepti i mirëqënies lidhet me konceptet efiçencë dhe drejtësi. Efiçenca ka të bëjë me nxjerrjen e një dobie ose kënaqësie maksimale të mundshme nga përdorimi i burimeve ekonomike. Drejtësia lidhet me shpërndarjen e drejt të mallrave dhe shërbimeve midis grupeve të ndryshme shoqërore dhe individëve. Një rol të rëndësishm në eficencën dhe mirëqënien luan ekonomia publike dhe qeverisja. Në këtë kontekst organizimi dhe funksionimi i pushtetit vendor ka rolin e tij të pazëvendësueshëm. Gjetja e instrumenteve dhe metodave për matjen e eficencës, efektivitetit dhe të performancës së pushtetit vendor, ndihmojnë dhe ndikojnë në përmirësimin e politikave publike për rritjen e mirëqënies së komuniteteve. Një mënyrë për të vlerësuar politikat publike është duke u analizuar nëse janë apo jo qeveritë (lokale) të afta të përdorin burimet e tyre në mënyrë të efektshme. Efikasiteti ekonomik, kuptohet në aspektin e juridiksioneve për të siguruar një sasi maksimale të prodhimit për një nivel të dhënë të inputeve (pra minimizimin e shpenzimeve, Koopmans, 1951; Lovell, 1993), këto janë padyshim vetëm një ndër shumë shqetësime publike (krahas efektivitetit, barazisë, përgjegjshmërisë, përshtatshmërisë, etj; Dunn, 2004). Efikasiteti ekonomik, kuptohet në aspektin e juridiksioneve për të siguruar një sasi maksimale të prodhimit për një nivel të dhënë të inputeve. Ky është një mjet potencial për të vlerësuar politikat publike. Qasjet e ndryshme, megjithatë, bashkë-ekzistojnë për të matur efikasitetin e organeve lokale. Duke pasur parasysh se këto mbështeten në supozime të ndryshme themelore, është e rëndësishme për të vlerësuar nëse dhe deri në çfarë mase, qasja e ndërmarrë ndikon në rezultatin e studimeve të efikasitetit. Studimet e deritanishme na japin një data bazë të qeverive lokale 14

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

(Flanders 2000) për të krahasuar tre qasje të përbashkëta për të matur efikasitetin (si FDH, DEA dhe teknikat ekonometrike). Rezultatet tregojnë se zgjedhjet metodologjike mund të kenë një efekt të konsiderueshëm në matjen analitike të performancës. Prandaj, vlerësimi i fuqisë së rezultateve në të gjitha qëndrimet e ndryshme ndaj matjes së efikasitetit, është vendimtar për të shmangur përfundime të pasakta. Fokusi ynë duhet të përqëndrohet nëse vendimet e politikave janë marrë brenda një mjedisi politik dhe institucional të dhënë. Studime të shumta janë marrë më parë me çështjen e efikasitetit të qeverisjes vendore (De Borger dhe Kerstens, 2000). Shumica e këtyre studimeve, përqëndrohen në matjen e efikasitetit në fusha të veçanta të ofrimit të të mirave publike: p.sh., mbledhjen e mbeturinave, shërbimet policore, mirëmbajtjen e rrugëve, etj (Kalseth dhe Rattsø, 1998, De Borger dhe Kerstens, 2000). Megjithëse analiza të tilla janë me interes, ata nuk lejojnë një vlerësim të performancës së përgjithshme të qeverive. Për të vlerësuar performancën e përgjithshme të qeverisjes lokale e rëndësishme është që të sigurojë një krahasim të tre mënyrave të ndryshme të matjes së efikasitetit (p.sh. FDH, DEA dhe qasjet stochastice). Si të tillë, ne mund të vlerësojmë nëse përfundimet e nxjerra nga analiza e efikasitetit mund të jenë të fuqishme për teknologjinë e përdorur. Gjetjet kryesore tregojnë se ka disa fushëveprime të caktuara për të përmirësuar efikasitetin teknik. Efikasiteti ekonomik, mund të përkufizohet si juridiksion për të siguruar një sasi maksimale të prodhimit për një nivel të dhënë të inputeve (ose që kërkon një nivel minimal të inputeve për një prodhim të caktuar). Më fundamentalisht, kjo nënkupton se kur juridiksioni X mund të transformojnë një njësi të inputeve në njësinë B të prodhimit, juridiksionet e tjera duhet të jenë në gjendje për të arritur të njëjtin rezultat (në qoftë se ata veprojnë në mënyrë të barabartë në mënyrë efikase). Nga kjo perspektivë, matja e efikasitetit duket e thjeshtë në shikim të parë. Hapi i parë dhe i rëndësishëm është të përcaktojmë se cilat kombinime të hyrjeve dhe daljeve caktojnë sjellje optimale ose efikase. Hap i dytë është krahasimi i çdo juridiksioni me "best” me juridiksione me probleme për të përcaktuar nivelin e efikasitetit. Aplikimi i këtyre dy hapave në një mjedis të vërtetë të botës është i mbushur me vështirësi. Një grup problemesh ka të bëjë me zgjedhjen e hyrje-daljeve (Lovell, 1993). Natyrisht, kjo zgjedhje nuk është vlera-neutrale dhe varet nga ajo që konsiderohet si më e rëndësishme nga të dy subjektet dhe që janë përgjegjës për studimin e efikasitetit. Ky është një shqetësim qëndror që rezultatet e analizave të efikasitetit të varen shumë nga këto zgjedhje input/output, duke lënë të kuptohet se ato duhet të jenë të mbrojtura në mënyrë adekuate. Një grup i dytë i problemeve është përdorimi i metodologjive. Vendimet për të vlerësuar input/output janë vështirë për ti zgjidhur apriori (dhe nuk do të trajtohen në mënyrë eksplicite në punën aktuale), një numër i qasjeve të ndryshme kanë qenë të propozuara në literaturë për të adresuar problemet metodologjike (Lovell, 1993). Një nga qasjet më të hershme deri në matjen e efikasitetit, është njohur si Analiza e të Dhënave Mbështjellëse (DEA), një metodë jo parametrike e propozuar nga Farrell (1957). Nën DEA, juridiksionet janë përcaktuar si të efektshme kur ato bëjnë më mirë jo vetëm të gjitha juridiksionet e tjera në mostër, por edhe të gjitha kombinimet e mundshme lineare të të gjitha juridiksioneve të tjera (edhe kur rezultojnë kombinimet input/output nuk ndodhin në realitet dhe janë në një kuptim,”juridiksione virtuale”). Për këtë arsye, çdo juridiksion është në krahasim me të gjithë kundërshtarët e mundshëm “e vërtetë” dhe “virtuale”, dhe konsiderohet efikas vetëm kur ajo merr një performancë më të mirë të përgjithshme (IC një vlerë më të lartë agregate indeksi) sesa të gjithë këtyre kundërshtarëve. Një juridiksion që është tejkaluar për të paktën një koeficienti skeme të mundshëm është "DEAdominuar" ose joefikase (Melyn dhe Moesen, 1991; Cherchye dhe Vermeulen, 2006). Ideja prapa 15

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

kësaj qasjeje është se juridiksionet me shumicë, duhet të jenë në gjendje për të kryer më mirë të paktën një dimension (ose reduktuar inputet ose për të rritur rezultatet). Ky nuk është rasti për vëzhgimet jo të dominuara, të cilat mendohet të jenë efiçente. Të gjitha metodat e propozuara kanë arritur një vend relativ, sepse masat absolute të efikasitetit nuk ndërtohen mbi ndonjë përkufizim absolut të efikasitetit, për të përcaktuar “praktikën më të mirë” (Hauner, 2005; Staat, 2006). E rëndësishme është se, të dy qasjet jo-parametrike (DEA dhe FDH) ndajnë tipare të përbashkëta dhe të gjitha devijimet nga kufiri janë projektuar si joefikasitete. Kjo ka dy pasoja të rëndësishme. Së pari, kufizimet të ndikojnë në formën e kufirit të efikasitetit (dhe në këtë mënyrë se si nga afër ato mbulojnë të dhënat) dhe gjithashtu ato ndikojnë drejtpërdrejt në vlerësimet e efikasitetit të pashpërndarë nga analiza. Ndërsa kjo zbut vlerën e ruajtur në vlerësimet e efikasitetit, ajo ka një ndikim më të vogël në performancën relative të juridiksioneve të vlerësuara. Së dyti, dhe më problematike, kjo përfshin devijimet nga praktikat më të mira te kufirit, të cilat janë shkak për matjen e gabimeve, ose ndikimeve të tjera stochastice që janë identifikuar si joefikase, (e cila është e papërshtatshme). Parametrat stochastic dhe qasjet për matjen e efikasitetit, zhvilluar nga Aigner et al. (1977), Meeusen dhe van den Broeck (1977) kanë shmangur këtë problem, duke i lejuar studiuesve të bëjnë dallimin mes gabimit të matjes dhe paaftësisë. Me rrezik është mbi-thjeshtimi i kësaj qasjeje metodologjike ku dikush mund të përshkruajnë idenë themelore si vlerësimin e një prodhimi (ose kosto) funksioni mbi të cilën "joefikasiteti është identifikuar me (trazirat) në këtë model të regresionit" (Greene, 1993, 68). Termi shqetësim - dmth devijimet e realizuara nga isoquant vlerësuar kufitare, janë megjithatë, (jo-trivially) të ndara në zhurmë të rastit të bardhë dhe të paaftësisë. Më teknikisht, një formulim i duhur i një standarti, funksioni i përgjithshëm i prodhimit do të jetë në formë translogarithmic Christensen et al, subscripts 1973 dhe Komuna rënie për komoditet. Sipas Afonso dhe Santos (2005): "matja e duhur e performancës së sektorit publik, veçanërisht e asaj që ka të bëjë me ofrimin e shërbimeve është një çështje delikate empirike dhe literatura lidhur me ketë, kryesisht kur bëhet fjalë për të grumbulluar të dhëna, është ende e kufizuar". Por zhvillimi dhe analiza e treguesve të performancës është jo më shumë se një hap i parë në detyrën e matjes së efikasitetit të sektorit publik. Përdorimi i analizave statistikore, të tilla si analiza e regresionit, mund të shihen si një përmirësim i ndjeshëm por jo ende metodologjia ideale (Barrow dhe WAGSTAFF). Hap tjetër i rëndësishëm është faza për vlerësimin duke përdorur një grup metodash të bazuar në konceptin e kufirit, të cilat janë quajtur metoda kufitare. Ideja është të identifikojë dhe vlerësojë ato organizata që veprojnë në kosto ose prodhimit të kufirit (organizatat efikase) dhe ato që veprojnë nën këtë kufi (organizatat joefikase). E ashtuquajtura analiza e të dhënave mbështjellëse (DEA) është zakonisht më e përdorur si teknikë analize kufitare, përkatësisht në rastin e aplikimeve për matjen e efikasitetit të sektorit publik. Metodologjia e analizës së të dhënave mbështjellëse (DEA) është aplikuar, me tregues të ndryshëm dhe duke marrë parasysh "angazhimet e marra" si inpute dhe aktivitetet e realizuara si rezultate (outpute). Një krahasim ndër-seksioni është bërë në mes të çdo komune dhe të gjithë të tjerave dhe kjo lejon marrjen e një pozicioni relativ të efikasitetit. Objektivi nuk është duke treguar vlerën dhe pozitën që duhet të marrin në mënyrë që një komunë të jetë efikase "vlerat më të mira", por në vend të kësaj është arritur një kufi efikasiteti që kufizon komunat "perimetrin efikasitetin, kundër 16

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

të cilit janë të pozicionuar komunat”. Kjo përcakton nivelin maksimal të rezultateve që mund të ishin prodhuar nga komunat më të efektshme me burimet në dispozicion apo nivelin minimal të inputeve të nevojshme për të ruajtur nivelin e shërbimeve të ofruara. Renditja e komunave sipas performances është e rëndësishme pasi ajo lejon dhe inkurajon ato më larg nga kufiri efikasitetit për të bërë përmirësime, si dhe të tjerat që ndodhen mbi atë linjë të provojnë për të mbajtur pozitat e tyre. Për më tepër, disa komuna të mëdha kanë marrë parasysh mundësinë e diversifikimit të burimeve të financimit dhe janë të shqetësuara për të arritur ratings kreditit për të cilat pozicionet e efikasitetit relativ janë qëndrore për to. Edhe pse vlerësimi i efikasitetit është thjesht një mjet dhe jo një qëllim në vetvete, ai lejon përcaktimin e pikave më të dobëta në lidhje me përmirësimet që duhet të bëhen (Torres 2002) Kjo do të thotë që për të arritur objektivat e përcaktuara të minimizimit të burimeve të përdorura të realizosh arritjen e maksimizimit të shërbimeve të marra. Nga kjo pikëpamje, efikasiteti dhe efektiviteti janë dy alternativa dhe çështje për tu trajtuar.Pavarësisht nivelit të qeverisjes, çështjet e efikasitetit janë qëndrore , me ato që kanë të bëjnë me përdorimin më të mirë të të ardhurave të taksapaguesve duke maksimizuar marrëdhëniet mes burimeve të disponueshme dhe të produkteve apo shërbimeve të ofruara. Performanca si efikasiteti më i lartë i ofrimit të shërbimeve publike (mund të ndikojë negativisht, mund të ndikojë në një reduktim të shpenzimeve buxhetore apo në mitmarrje) është e bazuar në tërë sektorin publik dhe jo në një zonë të caktuar të shërbimit të së mirës publike: p.sh. mbledhjes së mbeturinave, administrimit, mirëmbajtjes së rrugëve etj (Kalseth dhe Rattsø, 1998, De Borger dhe Kerstens, 2000). Kjo qasje “globale” është e përshtatshme kur "variablat shpjegues karakterizojnë institucionin e pushtetit lokal në vend të qënit sektor specifik", (Borge et al.,2007). Në një mjedis të tillë, të përqëndruar në "një element të veçantë të ofrimit të shërbimit mund të jetë e mirë (apo edhe çorientues)”. Ashwirth et al., 2007. Studime të shumta që kanë shqyrtuar efikasitetin e pushtetit lokal dhe përcaktuesit e tij janë;. De Borger et al, 1994.; De Borger dhe Kerstens, 1996; Worthington, 2000; Geys, 2006; Balaguer-Coll et al, 2007.; Geys dhe Moesen, 2007. 2.2 Skemat e financimit të pushtetit vendor Ekzistojnë argumente të shumtë teorik, të cilët janë përpjekur të argumentojnë ekzistencën e grandeve shtetërore për qeverisjen lokale (Bramley & King, 1990). Këto grande dhe ndërhyrje bëhen për arsye të:  Barazimit horizontal, akses në shërbime në të njëjtën cilësi dhe të njëjtat çmime;  Sigurimin e një minimumi standart për shërbimet e rëndësishme të vendosura në nivel qëndror;  Stimulimin e shpenzimeve për të mirat publike, të cilat janë zgjedhur nga qeverisja qëndrore;  Reduktimin e inefiçencës lokale që vjen si pasoj e faktorëve objektiv. Me qëllim që të sigurohet kapaciteti i qeverisjes vendore për të lëvruar shërbimet që përcakton ligji, duhet zbatim i domosdoshëm i decentralizimit fiskal (Sevic, 2005). Megjithatë, motivet politike të qeverisë qëndrore dhe vendore shpesh janë në konflikt me njëra tjetrën. Si pjesë e proçesit të decentralizimit, bëhet evidente e ashtuquajtura rëndësia relative e “Demokracisë me rrënjë bari”. Një qytetar mund të shprehë interesat e tij/saj në mënyrën më të mirë në komunitetin lokal dhe politikat lokale të orientohen drejt qytetarëve, disa herë ndoshta më tepër se sa dëshiron qeverisja qëndrore. Procesi i përgatitjes së transfertës përfshin dy hapa të rëndësishëm. Së pari, duhet përdorur një mekanizëm për të përcaktuar shumën e fondeve në total për t’u transferuar tek njësitë e qeverisjes 17

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

vendore. Mekanizmi mund të lidhë shumën e transfertës me burime të veçanta të ardhurash, mund ta lidhë atë me PBB-në, me plane specifike shpenzimesh, ose të caktojë shumën sipas një rregulli fiskal si përqindje ndaj totalit të shpenzimeve të buxhetit të shtetit, apo të të ardhurave. Së dyti, duhet zgjedhur një mekanizëm për të përcaktuar se si të shpërndahet transferta e pakushtëzuar ndërmjet njësive përfituese të qeverisjes vendore. Mekanizmat më të zakonshëm janë me anë të formulës ose nëpërmjet procesit të buxhetit vjetor. Për të vlerësuar efektivitetin e sistemit të transfertës mund të përdoren kritere të shumëllojshme. Meqë transfertat janë për të dhënë të ardhura për të mbështetur ofrimin e shërbimeve publike vendore, është me rëndësi kritike që masa e transfertave të jetë e mjaftueshme për të mbuluar kostot e këtyre shërbimeve dhe, po aq e rëndësishme, që transfertat të shfaqin rritje të ardhurash ndërkohë që kërkesa dhe kostoja e shërbimeve publike rriten. Gjithashtu, rrjedhja e transfertave duhet të jetë e sigurtë dhe e parashikueshme, Njësitë e qeverisjes vendore duhet ta dinë se ato do të marrin fondet që janë alokuar për ta. Në të njëjtën mënyrë, mekanizmi i përdorur për shpërndarjen e transfertave për njësite e qeverisjes vendore duhet të jetë transparent dhe i thjeshtë në mënyrë të mjaftueshme për të siguruar që të gjitha njësitë e qeverisjes vendore të dinë se çfarë transfertash do të marrin ato dhe të kuptojnë se si do të përcaktohen alokimet tyre. Është e dëshirueshme, gjithashtu, që mekanizmat e përdorur për shpërndarjen e fondeve ndërmjet njësive të qeverisjes vendore të avancojë autonominë e njësive të qeverisjes vendore për të ndihmuar që të sigurohet se fondet përdoren për të ofruar shërbime publike që nevojiten dhe dëshirohen më shumë nga banorët vendorë. Në të njëjtën kohë, transfertat duhet të inkurajojnë përdorimin efektiv të fondeve që të mos humbasin përfitimet. Përdorimi i transfertave për të arritur barazinë ndërmjet juridiksioneve të ndryshme vendore duhet të plotësojnë kërkesën e nevojave të diferencuara (ku komunitetet me nevoja më të mëdha marrin alokime më të mëdha) dhe diferencimet në kapacitetin fiskal të njësive të qeverisjes vendore për të gjetur burimet e veta për të përmbushur nevojat për shërbime publike. Kjo duhet të jetë e lidhur ngushtë me matjen e kapacitetit fiskal, ku dëshira për transferta fiskale të mëdha të mos dekurajojnë mobilizimin e burimeve vendore, por përkundrazi ato të inkurajojnë në rritjen e të ardhurave nga taksat dhe tarifat vendore si dhe përmes një menaxhimi më të mirë fiskal (Larry Schroeder, 2004 THE URBAN INSTITUTE 2100 M Street, NW Washington, DC 20037 (202) 833-7200 www.urban.org). Në vazhdim të studimeve të ndryshme të realizuara, një ndër to ishte edhe një studim i Buchanan’s (Buchanan, 1950) përmes të cilës analiza e transfertës bëhet në këndvështrimin e një shpërndarje për të eliminuar pabarazinë, për të rritur efikasitetin dhe ulur shtrembërimet në alokim (në një perspektivë të caktuar) gjë e cila konsiderohet e natyrshme për një sistem pushteti vendor të decentralizuar. Gjithashtu decentralizimi dështon për të prodhuar barazi horizontale në kuptimin e trajtimit të “barabartë” në mënyrë të barabartë (Boadway, 2001). Barazia horizontale në këtë kuptim është sigurisht një objektiv normativ që mbështetet në gjykim të vlerave që nuk mund të pranohen nga të gjithë. Nga kjo del që supozimi kryesor është se dy njerëz që janë të barabartë por që jetojnë në rajone të ndryshme nuk mund të konsiderohen të barabartë në nevojat dhe mirëqenien e tyre. Në këtë kuptim një formë qasje më gjithëpërfshirëse për të treguar barazinë horizontale është koncepti i Përfitimit Fiskal Neto (PFN) ose e thënë ndryshe diferenca midis tatimeve të paguara dhe shërbimeve publike të marra (Boadway, 2001). Barazia fiskale apo horizontale në kuptimin e diskutuar me lart kërkon që PFN të jetë i njëjtë për individë të ngjashëm brenda të gjitha juridiksioneve. 18

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Kjo teori pranon se barazia horizontale në transfertat e pakushtëzuara mund të jetë e zbatueshme por me kusht që vendet të gjenden në rajone heterogjene, duke bërë kështu që të krijohet një konsensus social dhe solidaritet midis të gjithë qytetarëve që aplikojnë dhe përfitojmë nga shërbimet publike dhe grandet për investim (Boadway, The Thory and Practice of Equalization, 2004). Në literaturën teorike Ekualizimi Fiskal supozon se jo vetëm që qeveritë janë dashamirëse ndaj shpërndarjes së njëtrajtshme përmes formulës së transfertës së pakushtëzuar por edhe standardet e drejta të decentralizimit të pushtetit vendor japin rezultatet e një shteti unitar. Në të vërtetë, analiza kryesore teorike për ekualizimin fiskal tregon se ajo është e domosdoshme për një barazi në shpërndarjen buxhetore dhe për këtë shumë autorë kanë analizuar në tërësi natyrën e transfertave të pakushtëzuara duke e lidhur ngushtë me Përfitimin Fiskal Neto që përmes tij të arrihet një praktikë e cila siguron uniformitet kombëtar. Megjithatë, ajo që duhet të kuptohet qartë është se arsyetimi themelor për skemat e transfertës së pakushtëzuar arrin në përfundimin se një skemë e bazuar mbi Përfitimin Fiskal Neto, ka rezultuar një model shumë i suksesshëm duke kontribuar në një shtet unitar. Nga ana tjetër, në këndvështrim me mënyrën se si ajo është parë nga analistët amerikanë (Oakland, 1994), barazia që siguron transferta nuk cënohet nga barazia vertikale mes personave. Gjithashtu, ashtu siç vuri në dukje Buchanan, kjo formulë duhet të ndërtojë një kontribut “bamirësie” nga të pasurit për të varfërit përmes një subvencioni. Në rast të kundërt të një deformimi politik në formulë, qëllimi i barazimit është për të siguruar një strukturë fiskale sa më neutrale jo vetëm për të arritur barazinë horizontale siç u diskutua më sipër, por edhe për të përmirësuar efikasitetin e alokimit të burimeve. Në kuptimin taksonomik, sigurisht është e nevojshme të kuptohet ndryshimi midis skemave implicite dhe eksplicite e gjithashtu mes barazimit horizontal dhe vertikal të grandit të transfertave të pakushtëzuara për pushtetin lokal. Edhe pse ekziston një literaturë e madhe për masën e transfertës në total që do të shkojë për secilën njësi të qeverisjes vendore përsëri çdo rajon apo shtet paraqet specifikat e veta ekonomike, kulturore, gjeografike dhe administrativo territoriale. Në mënyrë të ngjashme mund të përmendim problemin e alokimit të grandeve nga programi “SHBA Medicare” që shpërndan transfertën mbi bazën e dy faktorëve të ponderuar në mënyrë të barabartë (të ardhurat për fryme dhe shpenzimet për frymë) e cila është provuar se shpërndan vetëm në një farë mase transfertën duke sjellë në vëmendje nevojën për rishikim të saj. Në ilustrim të këtij rasti Laurent dhe François (Laurent & François, 2003) gjetën një lidhje negative mes të ardhurave për frymë dhe transfertave të pakushtëzuara duke mbështetur me fakte dështimin e transfertës. Megjithatë ne duhet të fokusohemi në skemat eksplicite të barazimit, duke ndërtuar një formulë të bazuar në alokim efiçent të transfertës së pakushtëzuar mes pushtetit qëndror dhe atij vendor. Në parim, i njëjti rezultat barazimi mund të prodhohet nga të gjitha skemat, por një skemë horizontale e transfertave kërkon më tepër politikë të përbashkët ndërmjet rajoneve dhe për këtë arsye mund të jetë më e vështirë për ta zbatuar në një vend me rajone heterogjene. Nga perspektiva e qytetarëve të zakonshëm, qeveria është shumë larg nga përvojat dhe jeta e përditshme e njerëzve dhe afrimiteti për të përmbushur këto nevoja e për tu përplasur shpesh me problemet e tyre,kjo vjen vetëm përmes qeverisjes vendore dhe dora e padukshme e saj është transferta e pakushtëzuar (Kälin). Kjo tregon që në shumë vende me sisteme të centralizuara, qeverisja qëndrore përmes diskriminimit në financim ka neglizhuar qeverisjen lokale dhe funksionet e saj. Në këtë mënyrë është krijuar një distancë mes qeverisjes dhe popullit, kjo jo aq shumë për shkak të mungesës së parave, por më tepër nga përdorimi joefikas i transfertës së pakushtëzuar e burimeve në dispozicion, duke krijuar kështu një qeverisje në distancë ekonomike, gjeografike dhe psikologjike me shumicën e qytetarëve. 19

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Alokimi i transfertës së pakushtëzuar dhe të qënurit sa më afër shërbimeve ndaj qytetarit ka në themel përcaktimin e përgjegjësive institucionale, kjo arrihet duke u bazuar mbi parimin e korrespondencës dhe përgjegjësisë së nivelit bazë të qeverisjes vendore (Sevic, 2005). Kjo tregon që autonomia e cila kombinon decentralizimin e funksioneve/shërbimeve me decentralizimin fiskal mbështet mbi baza të forta procesin e forcimit të demokracisë lokale dhe përgjegjshmërisë ndaj zgjedhjeve të lira e pjesëmarrjes në vendimmarrje të komunitetit vendor. Kjo praktikë është mbështetur nga teoria ekonomike e decentralizimit dhe transfertës së pakushtëzuar ndërqeveritare si një proces që duhet dhe mund të çojë në përmirësimin e shërbimeve që qytetarët marrin nga qeveria duke balancuar nevojat e pritjet lokale me sasinë, cilësinë, koston dhe për prirjen e shërbimeve (Brahimi, Baholli, Haldeda, & Dika, 2013). Një faktor i rëndësishëm ndërlikues në përcaktimin e ristrukturimit të duhur, si të strukturave administrative por edhe të ndarjes së shpenzimeve e transfertës ndërqeveritare për njësitë e qeverisjes vendore janë migrimet dhe lëvizjet e vazhdueshme të numrit të popullsisë që për Shqipërinë janë efekt shumë i dukshëm. Regjistrimi i popullsisë i përfunduar kohët e fundit tregon ndryshime të mëdha në të dhënat e popullsisë që vjen nga regjistri civil, për rastin e Shqipërisë duke bërë kështu një dilemë të madhe për bazën në të cilën duhet mbështetur formula e transfertave të pakushtëzuara, ndarja e shpenzimeve por edhe decentralizimi që bashkë me të ka edhe ndarjen e re administrativoterritoriale (USAID, 2012). Në këtë kuptim mënyra përmes formulës së alokimit të transfertës së pakushtëzuar cënohet nga faktorë variabël në peshën që ato zënë si elementë ponderues. Janë bërë shumë analiza rreth një formule optimale shpërndarje por asnjëherë nuk mund të arrihet një formulë unike për shkak se e thënë në terma makroekonomike çdo shtet e arrin pikën optimale të alokimit sipas karakteristikave që zotëron. Në rastin e Shqipërisë, procesi i decentralizimit dhe bashkë me të, teknikat e transfertës së pakushtëzuar përmes barazisë horizontale dhe vertikale, ka kaluar në shumë faza duke bërë që vazhdimisht të vihet në ndryshime që kryesisht kanë qënë ndryshime të peshave që indikatorët zënë brenda formulës. Në praktikën Shqiptare të grantit qeveritar për pushtetin vendor është tentuar që efektet pozitive të formulës të nxirren duke u bazuar mbi kritere të tilla si: proporcionaliteti, drejtësia dhe ekualizimi. Sigurisht që sistemi fiskal i qeverisjeve vendore do të zhvillohet dhe stabilizohet gjatë viteve në vazhdim. Ndryshimet do të jenë të dukshme në kuadrin e decentralizimit të sistemit fiskal të qeverisjes vendore dhe këto ndryshime kanë qëllim kryesor sigurimin e një informacioni më të madh në lidhje me bazën potenciale tatimore dhe kapacitetin fiskal të njësive të qeverisjes vendore. Si rrjedhim, pjesa ekualizuese e transfertës që është përmirësuar vazhdimisht përmes formulës, do të përfshije kapacitetin fiskal (vlerësimin e atyre bashkive që kanë një bazë fiskale të ulët), dhe mundin fiskal (shkalla e përmirësimit të mbledhjes së taksave) në vlerësimin e përfomancës, e gjitha kjo mbi bazën e eksperiencës së vendeve të tjera. Teoritë tradicionale të federalizmit financiar Federalizmi fiskal është i lidhur me kuptimin se cilat funksione dhe instrumente janë mirë të decentralizohen dhe cilat duhet të mbahen të centralizuara ose sa funksione, kompetenca dhe burime të ardhurash janë alokuar në mënyre vertikale. Federalizmi fiskal karakterizohet nga marrëdhëniet fiskale ndërmjet pushtetit qëndror rajonal dhe lokal. Disa teori fokusohen në bashkërendimin e ekonomisë së shkallës me ekonominë publike nëpërmjet federalizmit fiskal. Qëllimi i kësaj teorie është maksimizimi i produkteve publike me sa më pak shpenzime publike. Autorë të tjerë identifikojnë shtetin federal me federalizmin fiskal. 20

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Bazat fondamentale për teoritë e fedelarilzmit fiskal janë hedhur nga Kenneth Arrow, Richard Musgrave dhe Paul Sadweh Samuelson në veprat e tyre “Federalizmi Fiskal”(1954, 1955) në teorinë e mallrave publik, ne fjalimin e Arrow (1970) në rolet e sektorëve publik dhe privat , në librin e Musgrave (1959) në financat publike në kuadrin e pranimit të rolit të domosdoshëm të shtetit në ekonomi. Brenda këtij kuadri tre role ishin identifikuar për Qeverinë dhe këto ishin; 1)rolet e qeverisë në korrigjimin e formave të ndryshme të dështimit të tregut, 2)sigurimi i një barazie në shpërndarjen e të ardhurave, 3)kërkimi dhe ruajtja e stabilitetit makroekonomik me punësim të lartë dhe çmime stabël. Kuadri teorik për rolin aktiv të shtetit në ekonomi është bazuar tek Keyn-si. Sipas kësaj teorie, kur qeveria e sheh që tregu dështon në një shërbim apo mall të caktuar publik, ndërhyn. Ekonomia na mëson se mallrat dhe shërbimet publike, kur kostot e tyre nga ana e privatëve janë të larta ato nuk sigurohen dot nëpërmjet tregut. Qeveritë dhe zyrtarët e tyre janë kujdestar të interesit publik të cilët duhet të kërkojnë të maksimizojnë mirëqënien sociale, bazuar në dashamirësinë ose në nevojën për të siguruar suksesin elektoral në demokraci. Problemi i mallrave publike që mund të dështojnë tregu në sigurimin e tyre ndodh edhe atëherë kur ato kërkohen nga komunitete të ndryshme dhe nuk kanë natyre kombëtare. Në këto raste qeveria lokale mund ti zgjidh shumë më mire këto gjëra, ndaj edhe federalizmi fiskal është i dobishëm në këto raste. Teoritë e federalizmit fiskal , sigurisht janë të lidhura me teoritë e decentralizimit dhe ofrimit të pushtetit sa më afër qytetarëve. Është e njohur që shumëllojshmëria e mallrave publike lokal me një model gjeografik të ndryshueshëm konsumi, është e vështirë që ndonjë nivel qeverisës mundë ti prodhonte sipas një planifikimi perfekt. Megjithatë është i njohur fakti që mund të jenë mallra publik me bashkëjuridiksion “spill-overs”. Për shembull një rrugë mund konsiderohet me karakteristikat e një malli publik, përfitimet e së cilës shijohen përtej juridiksionit lokal. Për të shmangur këtë, teoria drejtohet tek subvencioni Pigouvian, duke i kërkuar qeverisë qëndrore të sigurojë koordinimin e grantit tek nivelet e ulta të qeverisë, kështu që ajo mund të përmbush përfitimet e brendshme Nëpërmjet federalizmit financiar sigurohet një rishpërndarje e të ardhurave kombëtare. Kjo gjë realizohet nëpërmjet sistemeve të ndryshme ekualizuese dhe mbështetëse që kanë si qëllim sigurimin e ofrimit të shërbimeve publike në nivel lokal në një standard të paracaktuar pavarësisht burimeve lokale financiare. Federalizmi fiskal duhet të shmang cënimin e stabilitetit makroekonomik. Nëpërmjet decentralizimit të burimeve vendore dhe rritjes së autonomisë vendore në përdorimin e këtyre burimeve, synohet që treguesit makroekonomikë të përmirësohen si në rritjen ekonomike, uljen e nivelit të papunësisë etj

21

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

KREU III ÇËSHTJET DHE PROBLEMET E ZHVILLIMIT TË PUSHTETIT VENDOR NË SHQIPËRI 3.1 Decentralizimi dhe format e tij Teorikisht dhe praktikisht, pranohet se ndryshimet cilësore të kapitalit institucional, përcaktojnë në një masë të madhe diferencat në performancat ekonomike të vendeve, edhe pse të karakterizuara nga nivele të ngjashme të kapitalit fizik dhe atij njerëzor. Në një aspekt tjetër, pa mohuar aspak rëndësinë e përhershme të faktorëve gjeo-natyrore dhe atyre social kulturor, është fakt se, aspekti institucional i një vendi, është aktualisht elementi që më shumë se çdo gjë tjetër shpjegon cilësinë dhe intensitetin e proceseve të zhvillimit të çdo komuniteti. Në këtë kuadër, në ngritjen dhe konsolidimin e institucioneve qeverisëse dhe ekonomike, rol të rëndësishëm luan padyshim decentralizimi i pushtetit. Nga pikëpamja ekonomike, domosdoshmëria e decentralizimit lidhet me rritjen e efiҫencës, me zbatimin e politikave adekuate fiskale e sociale, si edhe me optimalitetin e njësive vendore nga pikëpamja e madhësisë për miradministrimin tyre. Në një sistem demokratik të decentralizuar, i domosdoshëm është përcaktimi i qartë i funksioneve që duhet të ketë pushteti vendor, se si ai duhet ta ushtrojë pushtetin e vet, nëpërmjet raporteve që duhet të këtë me komunitetin nga njëra anë, me organet e pushtetit qendror nga ana tjetër, si edhe i burimeve të nevojshme financiare për të ushtruar funksionet e veta. Për termin “Decentralizim”, ekzistojnë përkufizime të ndryshme që tentojnë ti japin atij kuptim sa më të saktë. Nga pikëpamja e problematikave që përfshin, decentralizimi atakon dy aspekte të rëndësishme: Së pari, proceset ndërqeveritare, që nënkuptojnë decentralizimin e niveleve të ndryshme qeverisëse, në vende të ndryshme, nga nivelet federale/qendrore tek shtetet/pushteti vendor. Së dyti, derregullimin, i cili nënkupton decentralizimin në aspektin ekonomik nga qeverisja qëndrore ose vendore, tek mekanizmat që rregullojnë tregjet dhe organizatat jo qeveritare. Decentralizimi i pushtetit, nënkupton në fund të fundit transferimin e autoritetit dhe përgjegjësive për funksione dhe kompetenca publike nga pushteti qëndror në atë vendor, në të gjitha aspektet, në atë politik, administrativ, fiskal dhe ekonomik. Me decentralizim do të kuptojmë transferimin e autoritetit dhe përgjegjësive për funksione publike nga pushteti qëndror në organizata vartëse ose në sektorin privat. Decentralizimi siguron një shpërndarje më të mirë të burimeve dhe mundëson pjesëmarrjen e publikut në procesin e vendimarrjes, duke parandaluar deri diku korrupsionin. Decentralizimi është: a) Transferimi institucional i vendimmarrjeve, nga niveli qëndror në atë rajonal dhe lokal. b) Pjesë integrale e demokratizimit, që vetë populli të përcaktojë formën e dëshiruar të qeverisjes, përfaqësimit dhe politikave në fushën e prodhimit dhe shërbimeve. c) Proces me shtrirje të gjerë, që implikon shumë aktor dhe sektor në nivel kombëtar rajonal e lokal, përfshirë këtu sektorin privat, shoqërinë civile, në të gjitha aspektet që e karakterizojnë, qofshin këto politike, ekonomike, sociale, kulturore apo mjedisore. 22

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

d) Zbatimi logjik i tipareve më të mira të qeverisjes, që nënkuptojnë përgjegjësinë, transparencën dhe ligjshmërinë. e) Gërshetimi i funksioneve; administrative, fiskale dhe politike. f) Gërshetimi i formatit dhe procedurave institucionale e legale, me kulturat civile, me sjelljen e qytetarëve ndaj institucioneve ,qeverisë dhe me shprehitë, të menduarit, vizionin dhe intuitat e individëve. Decentralizimi shkurton distancën ndërmjet qytetarëve dhe niveleve të ulëta të qeverisjes duke sjellë një fluks informacioni më të mirë. Sa më e shkurtër kjo distancë, aq më efektive janë vendimet e marra dhe si pasojë edhe shërbimet e ofruara. Informacioni më i mirë qarkullon nga qytetarët tek administrata publike, duke ndërlidhur kështu përgjegjshmërinë dhe efektivitetin në qeverisje. Decentralizimi ndihmon në lehtësimin e marrjes së vendimeve, duke thjeshtëzuar procedurat komplekse burokratike, duke rritur sensibilizimin e zyrtarëve qeveritarë ndaj nevojave dhe kushteve lokale, si dhe duke siguruar shërbime për një numër më të madh zonash lokale. Decentralizimi kontribon në monitorimin e performancës së qeverisë. Çdo lloj decentralizimi politik, administrativ, fiskal apo i tregut, ka karakteristika, rrjedhime politike dhe kushte të ndryshme për sukses. Decentralizimi politik, administrativ, fiskal apo i tregut mund të shfaqet në forma dhe kombinime të ndryshme në vende të ndryshme, brenda vendit dhe madje edhe brenda sektorëve. Të gjitha format e decentralizimit, janë të lidhura kryesisht me konceptin e eficiencës. Sipas Stigler (1957), një qeveri, sa më afër qytetarëve të jetë, aq më mirë e kryen punën e saj. Musgrave (1959) bën një ndarje të funksioneve të qeverisë në:  Stabilitet makroekonomik dhe rritje ekonomike të vendit,  Rishpërndarje optimale e të ardhurave,  Shpërndarje eficiente të burimeve apo faktorëve të prodhimit. “Teorema” e decentralizimit e formuluar nga Oates (1972), sipas së cilës “çdo shërbim publik duhet të sigurohet nga autoriteti i cili ka kontrollin mbi minimumin e zonës gjeografike, që mund të mbajë brenda saj përfitimet dhe kostot e këtij shërbimi”. Teorema e decentralizimit ngrihet mbi supozimin se qeveria qëndrore siguron të mira dhe shërbime në mënyrë të njëjtë (dhe jo sipas preferencave të konsumatorëve) në të gjithë territorin e një shteti. Çdo politikë që hartohet, pavarësisht se mund të hartohet edhe në arritjen e objektivave të tjerë, madje kjo është e pashmangshme, duhet patjetër të kontribojnë në përmirësimin cilësor të jetesës së shtetasve, pavarësisht se ku jetojnë ata. Parë nga ky këndvështrim, rrjedhin përfitime të mundshme nga disa lloje të decentralizimit, si për shembull ai fiskal përsa i përket eficiencës. Decentralizimi rrit eficiencën, sepse qeveritë vendore kanë informacion më të mire sesa qeveria qëndrore mbi nevojat e komuniteteve të tyre. Vendimet për shpenzimet publike të ndërmarra nga një nivel i qeverisë që është më afër qytetarëve dhe, si rrjedhim, dhe më e përgjegjshme ndaj tyre, ka të ngjarë që të reflektojnë zgjedhjet dhe nevojat e qytetarëve më shumë dhe më mirë sesa vendimet e marra nga qeveria qëndrore, e cila nuk mund të “njohë” sa duhet nevojat e komuniteteve vendore duke qenë më larg tyre. Nga ana tjetër, një pjesë e të mirave publike financohen nga taksat vendore, prandaj, sikur qytetarët të mund të ishin të lirshëm për të lëvizur, do të tentonin të lëvizin në ato qytete apo komuna që rezultojnë të plotësojnë më mirë nevojat dhe kërkesat e tyre. Pra, drejt atyre zonave që kanë treguar se taksat dinë t’i shfrytëzojnë si duhet, duke i rikthyer komunitetit pagesat e bëra, por në një formë tjetër, si në infrastrukturë arsimore,shëndetësore, 23

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

rrugore më të përmirësuar. Në këtë këndvështrim, një pjesë e decentralizimit fiskal rrit konkurrencën midis qeverive vendore për përdorim sa më të mire të mundshëm të burimeve të tyre. Kur trajtojmë problemin dhe kuptojmë ndikimin e tij në mënyrën e të jetuarit të njerëzve, mendimi i parë që vjen në mendje është se tendencat apo arsyet pse decentralizimet duhet të jenë ekonomike. Por, nga studimet e shumta të bëra në këtë fushë, mund të vërehet lehtësisht se, pavarësisht përfitimeve ekonomike nga decentralizimi, arsyeja kryesore për nismat dhe përmirësimin e proceseve decentralizuese janë politike dhe jo ekonomike. Polemikat dhe qëndrimet e ndryshme ndaj decentralizimit vazhdojnë të zhvillohen dhe të jenë prezent.Në vendet në zhvillim, decentralizimi përben një problem sa të rëndësishëm, aq edhe akut. Aktualisht, 63 nga 75 vende në zhvillim, ndodhen në proces decentralizimi, proces i cili konsiderohet tashmë si një mënyre efikase, për përdorimin racional të burimeve potenciale njerëzore, ekonomike dhe natyrore, në funksion të zgjidhjes së problemeve për rritjen e mirëqënies së tyre. Nga pikëpamja ekonomike, domosdoshmëria e decentralizimit lidhet me rritjen e efiҫencës, me zbatimin e politikave adekuate fiskale e sociale, si edhe me optimalitetin e njësive vendore nga pikëpamja e madhësisë për miradministrimin tyre. Ndryshimet politike të viteve 1990 në Shqipëri sollën zhvendosjen nga një sistem tërësisht i centralizuar në një sistem demokratik. Ndryshimi solli përballjen me një sërë problemesh institucionale. Shqipëria u përfshi në proceset e decentralizimit si në fushën politike, ekonomike, fiskale dhe administrative. Shkaqet “pse” decentralizohet dhe “si” decentralizohet ndryshojnë nga njëri vend në tjetrin, duke reflektuar, kështu, zhvillimet ekonomiko-sociale të tyre. Pavarësisht shkakut kryesor të nisjes së proceseve decentralizuese, një ndër rezultatet e rëndësishme të tyre është sjellja e qytetarit më afër vendimmarrjes qeveritare, duke rritur në këtë mënyrë besueshmërinë te institucionet shtetërore. Në tri dekadat e fundit, decentralizimi ka qenë objekt studimi dhe pjesë e reformimit të përgjithshëm, si në vendet e zhvilluara ashtu edhe në ato në zhvillim, për të sfiduar monopolin vendimmarrës të qeverisjeve të centralizuara. Reformimi i strukturave shtetërore dhe ekonomike, në vende të ndryshme të botës, është fokusuar në mirëfunksionimin e tregjeve dhe të sektorëve publik, duke synuar stabilitetin ekonomik dhe përmirësimin e cilësisë së jetesës. Në varësi të traditës demokratike dhe të nivelit të zhvillimit ekonomiko-shoqërore, ky proces në vende të ndryshme të botës, ka pasur objektiva të ndryshme.

Në shumë vende në tranzicion, decentralizimi ka qenë pjesë integrale e programeve për rivendosjen dhe thellimin e demokracisë. Në vende të tjera, performanca e ulët e qeverive qendrore në arritjen e një standardi të lartë të nivelit të shërbimeve publike, ka çuar në domosdoshmërinë e reformimit të decentralizimit fiskal dhe të marrjes së nismave të tjera decentralizuese. Vende të tjera kanë praktikuar nisma ku qeveria qëndrore u kalon qeverive vendore disa funksione të saj në lidhje me shërbimet publike, me qëllim delegimin sadopak të “ngarkesës” dhe për t’u dhënë mundësinë qeverive vendore të shprehin rezultate pune më të larta. Ndodh që qeveritë vendore të mund të jenë shpeshherë joefiҫente në dhënien apo shpërndarjen e shërbimeve publike, kjo edhe për shkak të funksioneve të pakta që ato kanë. Në disa vende në zhvillim, reformat e decentralizimit janë ndërmarrë pa mekanizmat e duhur për mbështetje institucionale dhe ligjore, si edhe pa rregullimet e duhura fiskale ndërqeveritare, aq të nevojshme për të mbështetur decentralizimin. 24

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Rrjedhimisht, në këto vende qeveritë vendore nuk funksionuan si duhet dhe niveli i ulët i tij u pa si një ndër shkaktarët kryesorë të destabilizimit ekonomik, pabarazive rajonale dhe ineficiencës në sektorin publik (India, Malavi, Mozambik, Guniea). Procesi i decentralizimit dhe politikat që lidhen me zbatimin e tij, paraqesin vështirësi gjatë hartimit të tyre. Një proces i hartuar mirë sjell të gjitha përfitimet që përmendëm më sipër, por nëse nuk hartohet në mënyrë të përshtatshme dhe nuk parashikohen mekanizmat mbështetës të tij, jo vetëm që nuk do të ketë efekte pozitive, por,përkundrazi, mund të përkeqësojë situatën. Si rrjedhojë, në mënyrë që decentralizimi të jetë efektiv dhe i suksesshëm, transferimi i autoritetit fiskal nga qeveria qendrore te qeveritë vendore duhet të mbështetet nga rregullime institucionale që të mundësojnë monitorimin e sistemit. Format kryesore të decentralizimit janë:  decentralizimi politik  decentralizimi administrative  decentralizimi ekonomik dhe ai i tregut  decentralizimi fiskal a. Decentralizimi politik – ju jep qytetarëve dhe përfaqësuesve të zgjedhur të tyre më shumë fuqi në vendimmarrjen publike. Ai quhet ndryshe edhe decentralizimi demokratik, në kuptimin që mbështet demokratizimin, nëpërmjet dhënies së qytetarëve ose përfaqësuesve të tyre më shumë influencë në formulimin dhe implementimin e politikave. Vendimet e marra nga pjesëmarrje më të gjerë do të jenë më të fokusuara në interesat e shoqërisë, sesa ato të bëra nga autoritetet politike kombëtare. Ky koncept nënkupton se zgjedhja e përfaqësuesve nga juridiksionet lokale kombëtare u jep mundësi qytetarëve që të njohin më mirë përfaqësuesit e tyre politik dhe u jep gjithashtu mundësi zyrtarëve të zgjedhur të njohin më mirë nevojat dhe dëshirat e zgjedhësve të tyre. Decentralizimi demokratik kërkon reforma kushtetuese, krijimin e partive politike pluraliste, forcimin e legjislacionit, krijimin e njësive lokale politike dhe inkurajimin e grupeve efektive publike. b. Decentralizimi administrativ – bën transferimin e autoritetit, përgjegjësisë dhe burimeve financiare për sigurimin e shërbimeve publike në niveleve më të ulëta të qeverisjes, të cilat janë të pavarura nga autoritet e larta dhe janë të fuqizuara demokratikisht (Manor1990). Ai nënkupton transferimin e përgjegjësive për planifikimin, financimin dhe menaxhimin e funksioneve të caktuara publike, nga pushteti qendror dhe agjencitë e tij te njësitë në terren, të agjencive qeveritare, njësive vartëse, autoriteteve publike apo korporatave gjysëm-autonome ose autoriteteve rajonale. Ai shfaqet me tre forma:  Dekoncentrim  Delegim  Devoluim Dekoncentrimi – është rishpërndarja e autoritetit vendimmarrës dhe përgjegjësive financiare e menaxhuese ndërmjet niveleve të ndryshme të pushtetit qëndror. Ai e transferon pushtetin nga zyrat qendrore për te zyrat periferike të së njëjtës strukturë administrative qëndrore,ose transferon përgjegjësinë në njësitë administrative vendore që janë pjesë e strukturës së qeverisjes qëndrore. Në rastin e dekoncentrimit, ndërsa pushteti/fuqia “decentralizohet” për te njësitë periferike, stafi i këtyre njësive dhe vendimmarrja e tyre mbetet e lidhur me qendrën nga një tërësi rregullash të

25

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

përbashkëta dhe varet nga qendra për punësimin e tyre, legjitimitetin dhe autoritetin. Kjo është quajtur dhe forma më e dobët e decentralizimit. Delegimi - është forma më e përhapur e decentralizimit. Nëpërmjet delegimit, pushtetet qëndrore transferojnë përgjegjësitë e marrjes së vendimeve dhe administrimin e funksioneve publike, tek administratat gjysëm-autonome jo plotësisht të kontrolluara nga pushteti qendror, por përgjegjës përpara tij. Devoluimi - është transferimi i autoritetit për marrjen e vendimeve, financimin dhe manaxhimin e njësisë gjysëm-autonome të pushtetit lokal me status korporate. Devoluimi zakonisht transferon përgjegjësitë për shërbimet, te bashkitë që kujdesen vetë për zgjedhjen e kryetarit dhe anëtarëve të këshillit të rrethit, që sigurojnë të ardhurat e tyre dhe kanë autoritet të pavarur për të marrë vendime për investimet. c. Decentralizimi ekonomik dhe i tregut. Format më të plota të decentralizimit nga perspektiva e një qeverie janë: privatizimi dhe derregullimi, të cilat zhvendosin përgjegjësitë e funksioneve nga sektori publik në atë privat. Ato lejojnë që funksionet që më parë kanë qenë ekskluzivisht përgjegjësi të pushtetit qëndror të realizohen nga bizneset, grupet e komunitetit, shoqatat vullnetare private, dhe organizata të tjera jo qeveritare. Privatizimi – konsiston në sigurimin e të mirave dhe shërbimeve të bazuara plotësisht në veprimtarinë e lirë të tregut, te marrëdhëniet private-publike në të cilat qeveritë dhe sektori privat bashkëpunojnë për të siguruar shërbimet apo infrastrukturën. Derregullimi– zvogëlon detyrimet ligjore për pjesëmarrjen private në sigurimin e shërbimeve ose lejon konkurrencën ndërmjet ofruesve privatë për shërbimet që më parë siguroheshin nga qeveria apo monopole ligjore. d. Decentralizimi fiskal - Përgjegjësia financiare është një komponent kyç i decentralizimit. Decentralizimi fiskal është një kombinim i burimeve të të ardhurave të qeverisë vendore dhe të të ardhurave nga transfertat qeveritare, Që pushtetet lokale dhe organizatat privatë të kryejnë me efektivitet funksione të decentralizuara, ato duhet të kenë të ardhura të mjaftueshme, të realizuara lokalisht ose të transferuara nga pushteti qëndror, si dhe autoritet për të marrë vendime për shpenzimet. Decentralizimi fiskal mund të marrë shumë forma, që përfshijnë:  Vetë-financim apo mbulim të kostove nëpërmjet të ardhurave nga përdoruesit;  Bashkë-financim apo bashkë-prodhim, në të cilin përdoruesit marrin pjesë në sigurimin e shërbimeve dhe infrastrukturën nëpërmjet kontributeve monetare dhe punës;  Shtrirja e të ardhurave lokale nëpërmjet taksave mbi pasurinë, nga shitjet ose të ardhurat indirekte;  Transfertat ndërqeveritare të të ardhurave të përgjithshme nga taksat e mbledhura, nga pushteti qendror tek pushteti lokal, për përdorim të përgjithshëm apo specifik;  Autorizim i marrjes hua nga bashkitë, dhe mobilizim i burimeve kombëtare dhe të pushteteve lokale nëpërmjet garancive të huave. Decentralizimi fiskal është i suksesshëm kur merr në konsiderate këto katër kritere:  Barazinë vertikale  Ekualizimin  Eksternalitetet  Justifikimin administrativ

26

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Barazia vertikale, mbyll hendekun e qeverive vendore për transfertat fiskale për kryerjen e shërbimeve në nivel minimal. Ekualizmi, mënyra për të ekualizuar diferencat ndër-rajonale ,nëpërmjet transfertave ndërqeveritare. Eksternalitetet, shërbejnë për të kryer shërbimet që janë përparësi e politikes qëndrore , realizimi i të cilave kryhet nëpërmjet granteve. Justifikimet administrative, janë politikisht të motivuara dhe ligjërisht të përcaktuara. 3.2 Autonomia Financiare Vendore Funksionimi i pushtetit vendor në Shqipëri ka nisur pas vitit 1990 i cili shënon dhe kohën e rënies së pushtetit të centralizuar. Pas vitit 2000, pushteti qëndror ka arritur të konsolidohet si një pjesë e rëndësishme e pushtetit ekzekutiv në nivel rajonal dhe lokal për ushtrimin efektiv dhe me eficencë të funksioneve dhe shërbimeve publike. Marrëdhënia ndërmjet qeverisë qëndrore dhe asaj vendore kanë ndryshuar në të gjithë botën. Treguesi i këtij ndryshimi është decentralizimi, i cili i siguron qeverive vendore autonomi në një sërë çështjesh. Tregues tjetër i këtij ndryshimi është zhvendosja e vëmendjes nga hartimi i politikave në nivel kombëtar, në ato në nivel rajonal,ku një pjesë e përgjegjësive për zhvillimin vendor i kanë kaluar nivelit të qeverisjes vendore. Kalimi i përgjegjësive ka ndikim të drejtpërdrejtë në funksionet e qeverisjes vendore. Rritja e përgjegjësive është paraprirë nga plotësimi gradual i infrastrukturës ligjore dhe nënligjore në fushat përkatëse, sipas kërkesave të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë së vitit 1998, Kartës Evropiane të Autonomisë Vendore, Strategjisë Kombëtare të Decentralizimit etj. Ndarja e pushteteve synon që ta bëje më të qëndrueshëm sistemin demokratik, të rrisë efiçiencën dhe efektivitetin qeverisës, të stimulojë krijimin e një baze të qëndrueshme për zhvillimin ekonomik, të bëjë qeverisjen më transparente dhe të sigurojë pjesëmarrjen e qytetarëve në jetën publike në nivel lokal e rajonal. Fuqizimi i pushtetit vendor realizohet jo vetëm nga pavarësia politike, administrative por dhe nga ajo financiare. Një qeverisje vendore është e pavarur (autonome) , kur ajo është e pavarur financiarisht. Autonomia financiare mundësohet kur të ardhurat e realizuara mbulojnë shpenzimet e kryera nga njësia vendore. Autonomia financiare Autonomia financiare e organeve të qeverisjes vendore në bashki, komuna dhe qarqe, ka synuar të realizohet nëpërmjet:  Përmirësimit të strukturës së burimeve financiare të brendshme (të veta), të çdo njësie vendore dhe aftësisë së tyre vendimmarrëse për të rritur grumbullimin e të ardhurave në favor të investimeve dhe shërbimeve publike për komunitetin.  Përcaktimit të zotësisë së këshillave vendorë për të vendosur nivelin e taksave, në përputhje me legjislacionin rregullator në shkallë vendi, si dhe me politikat zhvilluese apo gjendjen socialekonomike të njësisë.  Të drejtës së organeve të qeverisjes vendore për përcaktimin e tarifave vendore, për shërbimet publike që zbatohen nga ana e tyre.  Të drejtës së vendimmarrjes për mënyrën e përdorimit të fondeve (kryerjen e shpenzimeve).

27

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Demokratizimi i pushtetit në Shqipëri ka sjellë një rritje të përgjegjësive të qeverisjes vendore si edhe të autonomisë vendore për alokimin e shpenzimeve, por një zhvillim më pak të shpejtë të autonomisë vendore për të ardhurat. Për pasojë, decentralizimi fiskal, i cili filloi në vitin 1999, përbën një aspekt thelbësor të kësaj reforme i cili u fokusua në:  Dhënien e bllok grantit për shpenzimet vendore operative dhe të mirëmbajtjes;  Transferimin e administrimit dhe të ardhurave nga tatimi mbi ndërtesat tek bashkitë dhe komunat;  Krijimin e hapësirave në vendimmarrjen vendore për përcaktimin e nivelit të taksave vendore (+/- 20 për qind). Megjithatë, deri në vitin 2001, autonomia fiskale e qeverisjes vendore mbeti modeste. Shpenzimet e buxhetit të shtetit për pushtetin vendor zunë vetëm 5 përqind të shpenzimeve totale të buxhetit të shtetit. Nga ana tjetër, transfertat nga Buxheti i Shtetit u dominuan nga transfertat e kushtëzuara, ndërsa bllok granti (i cili ishte një transfertë gjysëm e kushtëzuar), zuri rreth 16 përqind të shpenzimeve buxhetore vendore. Hyrja në fuqi e Ligjit nr. 8652, datë 30 Korrik 2000, “Për Organizimin dhe Funksionimin e Qeverisjes Vendore” evidentoi një pabarazi ndërmjet shkallës së shpenzimeve publike dhe përgjegjësive të shërbimit publik dhe autonomisë fiskale, e cila ishte akoma modeste. Duke ditur se decentralizimi i funksioneve e kompetencave duhet të shoqërohet me të ardhurat e nevojshme për kryerjen e tyre, prioritet i punës ka qenë paralelisht konsolidimi i decentralizimit në fushën e të ardhurave dhe shpenzimeve dhe përmirësimi i skemave të financimit të njësive të qeverisjes vendore . Në vitin 2002 u transferuan nga pushteti qëndror në atë vendor, autoriteti dhe kompetenca në fushën e infrastrukturës dhe shërbimeve publike, në fushën e shërbimeve me karakter social kulturor e sportiv, në fushën e zhvillimit ekonomiko-vendor dhe në fushën e rendit dhe të mbrojtjes civile. Gjithashtu, në Buxhetin e Shtetit për vitin 2002, u miratua për herë të parë koncepti i dhënies së transfertave të pakushtëzuara për qeverisjen vendore me një formulë. Kjo formulë ekuilibroi nevojën e marrjes në konsideratë të kritereve objektive të lidhura me kostot e shërbimeve vendore dhe sigurimit të një mase të ekualizimit, për të ndihmuar njësitë më të varfra të qeverisjes vendore. Rezultatet kryesore të formulës kishin të bënin me përmirësimin e drejtësisë, krijimin e një lidhje më të madhe midis madhësisë së popullsisë dhe shumës së fondeve të marra, sigurimit të një farë efekti ekualizimi. Për herë të parë, transfertat vendore nga Buxheti i Shtetit u bënë transparente dhe të parashikueshme, gjë e cila përbënte një përmirësim shumë të madh për të ndihmuar administrimin e buxhetit nga ana e zyrtarëve vendorë. Efektet e formulës mbi transfertat e qeverisjes vendore vlerësohen pozitivisht në kriteret e propocionalitetit,drejtësisë dhe të ekualizimit në shpërndarjen e fondeve.

Faktorët qe ndikojnë mbi autonominë vendore Aktualisht theksojmë se ka një sërë faktorësh që ndikojnë në autonominë e financave vendore, ku mund të përmendim:  Madhësia e njësisë vendore,  Zhvillimi ekonomik i njësisë vendore,  Numri bizneseve që ushtrojnë aktivitetin në këto zona,  Pasuritë natyrore dhe kulturore, 28

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

  

R.Biraçi

Programet e zhvillimit rajonal, Programet ndër- rajonale, qeveritare, Politikat rajonale dhe qëndrore.

Parime të përgjithshme Në zgjedhjen e metodës së financimit duhet të kemi parasysh tre parime: 1)drejtësinë, 2)efektivitetin dhe 3)efiҫencën. Parimi i drejtësisë mund të formulohet si detyrim, të paktën moral, i atyre që përfitojnë nga investimi për të paguar për të. Disa investime të njësive të qeverisjes vendore mund të konsumohen bashkarisht, pra përdorimi i këtij investimi nga dikush nuk i privon të tjerët nga benefitet. Për shembull, nga arsimimi përfiton shoqëria si e tërë, gjë që përdoret si justifikim për përdorimin e të hyrave të përgjithshme tatimore. Sipas kësaj pikëpamje të ardhurat dhe pasuria në vetvete janë masa të përfitimit. Gjithashtu po sipas kësaj pikëpamje përfitimi nga disa të mira dhe shërbime shihet si e drejte e çdo qytetari dhe nuk duhet të shpërndahen sipas aftësisë së tyre për të paguar. Një metodë financimi quhet efektive kur siguron shumën e nevojshme të parave atëherë kur duhet. Të hyrat korente mund të jenë të mjaftueshme për përballimin e nevojave për financime të vogla, por financimi me borxh mund të jetë i nevojshëm për sigurimin e shumave të mëdha të nevojshme për një investim madhor. Efiҫenca e metodës së financimit ka të bëjë me koston relative të sigurimit të fondeve, cilado qoftë metoda e përdorur. Një tjetër aspekt i efiҫencës është alokimi i burimeve të kufizuara. PAY-AS-YOU-GO VERSUS BORXH

Çështjet mbi të cilat debatohet sot në botën perëndimore është nëse duhen përdorur të hyrat korrente, apo marrja borxh. Përdorimi i PAY-G për investimet ka disa avantazhe. Për shembull shkurtimi i interesave për shkak të mos-hyrjes në borxh mund të përdoret për të zgjeruar shërbimet në të ardhmen apo për të ulur tarifat e tatimeve. Përdorimi i fondeve korente për investime kapitale nënkupton më pak pjesë të buxhetit të dedikuara për shuma fikse shërbimi ndaj borxhit, që lejon më shumë fleksibilitet në të ardhmen. Një argument tjetër për përdorimin të paktën pjesërisht të fondeve korente për investime, përbën dëshira për ti lënë brezave pasardhës një infrastrukturë për të cilën nuk duhet të paguajnë. Ky koncept është i përdorshëm veçanërisht për riparimet dhe përmirësimet kapitale të cilat bëhen nga të hyrat korente për t’i lënë brezit të ardhshëm një infrastrukture akoma më të mirë nga ajo që brezi i sotëm pati trashëguar nga ata të mëparshmit. Sigurisht ka edhe argumente kundër PAY-G dhe pro borxhit. Investimet shpesh duhen financuar nëpërmjet borxhit thjesht sepse nuk është e mundur për të siguruar nga të hyrat e veta paratë e nevojshme. Kjo përdoret në SHBA për ato asete që pritet të gjenerojnë të hyra. Nuk do të mund të gjenim kollaj përdorues të sistemit të furnizimit me ujë dhe kanalizimeve të cilët do të pranonin të paguanin tarifa përpara se të gëzojnë shërbimin me qëllim që të akumulohen rezerva për investimin që planifikohet të bëhet. Akoma më bindës është argumenti i bazuar në parimin e drejtësisë, se financimi me borxh lejon që të paguhet për investimin gjatë gjithë jetës së përdorimit të tij, kështu ata që përfitojnë nga investimi duhet të kontribuojnë në mbulimin e kostos ndërkohë që përdorin shërbimet. Lëvizshmëria e lartë e individëve dhe familjeve po i ndryshojnë strukturat sociale të njësive të qeverisjes vendore dhe po e bëjnë ketë argument shumë bindës. 29

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Praktikisht ndodh që nëse nevojat për investime janë në një shkallë të ulët dhe për asete me jetë të shkurtër, tentohen që të mbulohen ato me të hyrat korrente. Nga ana tjetër do të përdoret borxhi për investime kapitale të mëdha që nuk priteshin të ndodhnin dhe që kanë një jetë të gjatë. 3.3 Financat vendore dhe burimet e tyre Financat publike janë një problem dhe një debat i hapur kudo midis grupeve të interesit nga njëra anë dhe shtetit nga ana tjetër. Këto debate, synojnë hartimin dhe zbatimin e politikave ekonomike, sociale e fiskale sa më të përshtatshme për kushtet e vendit. Në këtë kuadër duhet parë edhe decentralizimi në përgjithësi dhe ai fiskal në veçanti, përmes të cilit, synohet krijimi i burimeve financiare të nevojshme, për realizimin e funksioneve të qeverisjes vendore. Reforma e decentralizimit ka bërë që shumë kompetenca Tatimi është ajo pjesë e pasurisë të cilën çdo dhe funksione të pushtetit qendror, të transferohen në qytetar ia jep shtetit me qëllim që të ruaj (të pushtetin vendor. Ky transferim, është shoqëruar me ketë siguruar) pjesën tjetër të saj. Manteskje mjetet e nevojshme financiare nga buxheti i shtetit, ose me të drejtën për të gjeneruar të ardhura nga taksat dhe Tatimi është dhënie në para të cilat shteti i tarifat vendore. Aktualisht, pushteti vendor ka një mbledh prej individëve në bazë të sovranitetit autonomi substanciale në lidhje me autoritetin dhe rolin të vet të pakundërshtueshëm të drejtpërdrejtë për të gjeneruar të ardhura nga taksat dhe tarifat vendore. me qëllim të mbulimit të të dalave publike. Gaston Zhese Taksat dhe tarifat vendore, përbëjnë një burim të rëndësishëm financiar të buxhetit të pushtetit vendor dhe Pagimi i tatimit paraqitet si kryerje e detyrës për këtë arsye modernizimi i këtij sektori do ishte më se i kombëtare e cila bazohet në atë se çdo justifikueshëm. Niveli i decentralizimit në përgjithësi dhe individ në kuadrin e mjeteve të veta të japë për, mbulimin e shpenzimeve në veçanti autonomia fiskale, u ka mundësuar njësive pjesën shoqërore. vendore të pajisen me instrumentet e duhur për hartimin e Laufenburger planeve afat-mesme dhe afat-gjatë të programimit buxhetor dhe të zhvillimit ekonomik vendor. Administrimi i taksave, nuk ka rëndësi vetëm në rritjen e të ardhurave dhe fondeve të disponushme vendore, por ka rëndësi sepse ai mund të përdoret si instrument i domosdoshëm për politika fiskale vendore, instrument i cili do të inkurajonte biznesin në investime, në infrastrukturë dhe që rrjedhimisht do të sillte uljen e nivelit të papunësisë dhe rritjen e nivelit të jetesës së komunitetit. Në Shqipëri, sikurse në të gjitha vendet në tranzicion njësitë e qeverisjes vendore (NJQV) gjatë proçesit të decentralizimit vendor, shtuan në përgjegjësitë e tyre publike, kryerjen e shumë shërbimeve për komunitetin si: arsimin, kulturën, shëndetësinë, kujdesin social, pastrimin, gjelbërimin publik etj. Shpesh proçesi i transferimit të përgjegjësive publike nga qeverisja qëndrore tek ajo vendore nuk është shoqëruar në të njëjtën masë edhe me transferimin e përgjegjësisë së mbledhjes së të ardhurave, gjë që ka krijuar paqëndrueshmëri fiskale në nivel vendor dhe pamundësinë e njësive për të financuar nevojat emergjente për përmirësimin e infrastrukturës vendore. Përveç shballancimit fiskal, proçesi i decentralizimit që po zbatohet në Shqipëri mund të krijojë edhe paqëndrueshmëri financiare për njësitë. Transferimi vertikal dhe horizontal midis niveleve të ndryshme të qeverisjeve (QQ dhe QV) që bëhet gjatë ciklit të buxhetit vjetor nuk bazohet në kritere të caktuara qartë dhe në mënyrë transparente, ose nuk përputhet me nevojat për shpenzime 30

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

në nivel vendor. Kjo krijon një nivel të konsiderues paqëndrueshmërie (lëvizje të palogjikshme) të të ardhurave dhe shpenzimeve të njësive gjatë ciklit buxhetor,si pasojë krijohet një shkallë e lartë paparashikueshmërie e të ardhurave dhe e shpenzimeve të njësive vendore.Financat lokale përfaqësojnë të hyrat dhe të dalat financiare gjatë një periudhe të caktuar të një njësie vendore. Të hyrat vendore – përfaqësojnë të gjitha të ardhurat që hyjnë në buxhetin e njësisë vendore. Të dalat vendore – përfaqësojnë të gjitha shpenzimet që dalin nga buxheti i po kësaj njësie. Për funksionimin sa më mirë të pushtetit vendor, në përputhje me kërkesat në rritje të përgjegjësisë së tij, duhet të kemi përputhje të të hyrave dhe të dalave të njësisë vendore(Të hyrat=Të dalat). Nëqoftëse arrijmë të vendosim këtë ekuilibër, atëherë funksionimi i njësisë vendore është i suksesshëm. Në realitet është shume vështirë të vendoset ky ekuilibër, shpenzimet tejkalojnë gjithnjë e në rritje të ardhurat. Në këto kushte, qeveritë vendore nuk mund të kryejnë funksionet e tyre, nëse nuk kane burimet e mjaftueshme. Nga përvojat e deritanishme, qeveritë vendore dhe rajonale kane fonde te limituara. Baza e të hyrave vendore është jashtëzakonisht e ngushtë, gjë që bën që këto qeveri të jenë të varura nga qeveria qëndrore (transfertat ndër-qeveritare). Burimet kryesore të të hyrave janë :  Burimet e veta  Grantet e pakushtëzuara  Grantet e kushtuara Format kryesore të burimeve të veta -Të ardhura tatimore  Taksa mbi pasurinë(mbi ndërtesat dhe tokën bujqësore)  Taksa mbi biznesin e vogël  Taksa e ndikimit në infrastrukture  Taksa e regjistrimit të përvitshëm të automjeteve (taksa vjetore e mjeteve të  përdorura)  Taksa të tjera vendore -Të ardhura jo tatimore  Të ardhurat nga tarifat administrative dhe rregullatorë vendorë  Te ardhura sekondare dhe pagesa shërbimesh  Të ardhurat nga shitja e mallrave dhe shërbimeve  Të ardhurat nga ndërmarrjet dhe pronësia (si dhe të ardhura të tjera që lidhen me pronësinë) Shpenzimet, format kryesore të tyre Shpenzimet e njësive vendore përbëjnë pjesën tjetër të financave vendore. Me decentralizimin fiskal përgjegjësitë e njësive vendore janë gjithnjë e në rritje, kjo çon në rritjen e nivelit të shpenzimeve të këtyre njësive. Format kryesore të shpenzimeve që kryejnë njësitë vendore janë të përcaktuara me ligj. Ligji për Organizimin dhe Funksionimin e Qeverisjes Vendore (8652/2000, Kreu IV) i përcakton gjerësisht përgjegjësitë për qeverisjen vendore. Edhe pse ky ligj ka krijuar një bazë të shëndoshë për caktimin e përgjegjësive të shpenzimeve, nisma për të përcaktuar edhe më mirë përgjegjësitë dhe kompetencat është lënë kryesisht tek vendimet e ministrive të linjës, por në shumë raste kjo ka sjellë që qeveritë vendore të jenë të paqarta për detyrat e tyre. Ligji organik cakton vetëm përgjegjësi të përgjithshme për njësitë vendore sipas tre kategorive të funksioneve: funksione ekskluzive, të përbashkëta dhe të deleguara. 31

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Funksionet ekskluzive, funksionet e veta janë funksionet e dhëna me ligj njësisë së qeverisjes vendore, për realizimin e të cilave është përgjegjëse dhe ka autoritetin për të marrë vendime dhe për të përdorur mjete për realizimin e tyre, brenda normave, kritereve dhe standardeve të pranuara përgjithësisht me ligj. Qeveritë vendore kanë të drejtë të ushtrojnë autoritet të plotë administrativ, shërbimi, investimi dhe rregullatorë mbi këto funksione. Shërbimet publike që lidhen me infrastrukturën dhe ndërmarrjet publike formojnë thelbin e funksioneve ekskluzive të qeverive vendore në Shqipëri, duke përfshirë furnizimin me ujë, kanalizimet, sistemet e kullimit, ndërtimin, rehabilitimin dhe mirëmbajtjen e rrugëve vendore, ndriçimin publik, transportin publik, varrezat dhe shërbimet funerale, dekorin e qytetit/fshatit, parqet dhe hapësirat publike, menaxhimin e mbeturinave, etj. Edhe disa fusha të funksioneve sociale, kulturore dhe argëtuese së bashku me disa detyra për zhvillimin ekonomik vendor dhe sigurinë civile janë funksione ekskluzive që i caktohen me ligj qeverive vendore. Megjithatë kryerja e këtyre funksioneve ka ndeshur vështirësi të mëdha teknike dhe financiare që kanë penguar kalimin e menjëhershëm të përgjegjësive. Pushteti vendor është në një proces te thellimit të decentralizimit dhe për pasojë këto funksione mund të zgjerohen dhe thellohem akoma me shumë. Funksionet e përbashkëta janë funksione, përgjegjësia e të cilave ndahet midis qeverisë vendore dhe asaj qëndrore të përcaktuara nga ligji, të cilat shoqërohen dhe me kompetenca që ushtrohen në formë të pavarur. Ligji organik për pushtetin vendor përcakton gjerësisht arsimin para-shkollor dhe para-universitar, shërbimin parësor shëndetësor dhe mbrojtjen e shëndetit publik, ndihmën sociale dhe zbutjen e varfërisë, rendin publik, mbrojtjen civile dhe mbrojtjen e mjedisit, si funksionet kryesore të përbashkëta mes pushtetit qëndror dhe atij vendor, por me mos përcaktimin e kompetencave të qarta për nivelin e qeverisjes vendore. Funksionet e deleguara. Funksionet dhe kompetencat e deleguara janë të detyrueshme dhe jo të detyrueshme dhe autorizohen nga qeveria qëndrore. Institucionet qëndrore, kur lejohet me ligj, autorizojnë komunën, bashkinë ose qarkun të kryejnë funksione të caktuara të institucioneve qëndrore, duke përcaktuar procedurat e kryerjes dhe të kontrollit për zbatimin e tyre. Në çdo rast institucionet qëndrore u garantojnë njësive të qeverisjes vendore mbështetjen e nevojshme financiare për ushtrimin e funksioneve dhe kompetencave të deleguara. Ligji organik për pushtetin vendor (8652/2000, neni 12.) përcakton mbrojtjen sociale dhe zbutjen e varfërisë si funksione të përbashkëta mes niveleve të qeverisjes, por mënyra se si janë ushtruar këto funksione deri tani, de facto paraqesin më shumë karakteristika të një funksion të deleguar. 3.4 Impakti Makroekonomik i Decentralizimit Decentralizimi është një reformë politiko-ekonomike e cila synon krijimin, forcimin dhe konsolidimin e institucioneve të një shteti demokratik dhe të një ekonomie tregu efektive. Në këtë kontekst, decentralizimi ka efekte të drejtpërdrejta në zhvillimin ekonomik, në zhvillimin e qëndrueshëm rural si dhe në luftën për uljen e varfërisë nëpërmjet rritjes ekonomike. Në dy dekadat e fundit ka filluar përqasja e disiplinës ekonomike “Zhvillimi Ekonomik” e cila së bashku me disiplinat e tjera të shkencave ekonomike synojnë gjetjen e moduleve dhe praktikave më efeҫente dhe efektive për të mbështetur vendet në zhvillim dhe në tranzicion. Në ndryshim nga disiplinat e tjera “Zhvillimi Ekonomik”, merr në konsideratë krijimin dhe konsolidimin e institucioneve përfaqësuese dhe qeverisëse të komuniteteve.

32

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Decentralizimi influencon mjaft në mënyrën se si ristrukturimi i vendimmarrjes dhe përgjegjësia ndikon në kushtet e një vendi. Disa vende të mëdha si Brazili dhe Kina, kanë pasur probleme makroekonomike kur bazat e taksave u decentralizuan pa asnjë përcaktim të qartë të shpenzimeve ndaj nivelit të pushtetit që merr të ardhura.1 Të tjera vende si, Argjentina dhe Meksika u përballen me probleme, sepse pushtetet vendore shtuan borxhet e paqëndrueshme dhe duhej të jepej garanci nga pushteti qendror. Politika e decentralizimit duhet të caktojë së pari përgjegjësitë e shërbimit përpara se të përcaktojë kompetencat vendore për të ardhurat, d.m.th., “Financa ndjek funksionin”.2 Në këtë kontekst, hartimi dhe normimi i marrëdhënieve fiskale ndërqeveritare ka nevojë t’i njohë këto efekte negative dhe të gjejë mundësin e shmangies së tyre. Ajo çfarë ka më shumë rëndësi është kombinimi i përgjegjësive mbi shpenzimet me të ardhurat e çdo nivel pushteti dhe krijimi i mekanizmave që këto zhvillime të çojnë në një rritje ekonomike. Në Shqipëri, transferimi i funksioneve dhe kompetencave është bërë paralelisht me rritjen e autonomisë fiskale. Bashkia dhe Komuna si nivel i parë i qeverisjes vendore dhe Qarku si nivel i dytë janë të harmonizuara në funksione dhe kompetenca për të kompensuar njëri- tjetrin, me synim ofrimin e shërbimeve sa më pranë qytetarëve pa rrezikuar cënimin e treguesve makroekonomik. Nxitësit e Pushtetit Vendor Pushteti vendor ka më pak nxitësh se sa pushteti qëndror për të trajtuar impaktet makroekonomike të politikave të tyre. Megjithatë, politikat vendore influencojnë në rritjen e një buxheti vendor të balancuar, në stabilitetin e treguesve makroekonomik etj. Transferimi i disa funksioneve publike bazë në pushtetin vendor si dhe rritja e autonomisë fiskale për gjenerimin e të ardhurave vendore janë faktor të rëndësishëm për të ndikuar tek treguesit makroekonomik rajonal dhe në mënyre indirekte në tregues makroekonomik nacional. Ristrukturimet fiskale ndërqeveritare përshpejtojnë stabilitetin makroekonomik Pushteti vendor duhet të ketë një bazë taksash të qëndrueshme, sepse baza e taksave elastike ndaj të ardhurave të larta (të tilla si TVSH dhe taksat e tjera mbi të ardhurat progresive) mund të shkaktojnë shpenzime prociklike që e keqësojnë balancën e prishur makroekonomike. Në fushën e shpenzimeve do të rekomandonim shpenzime të qëndrueshme për pushtetin vendor. Shumë analistë argumentojnë se sigurimet shoqërore përcaktohen më mirë në nivel kombëtar për shkak të natyrës së tyre prociklike. Megjithatë në shumë vende kjo është e decentralizuar. Konsideratat makroekonomike dhe administrimi i taksave ka të ngjarë t’i japin pushtetit qëndror një pjesë të të ardhurave dhe shpenzimeve. Amortizimi i disbalancave bëhet nëpërmjet një sistemi grandesh, të cilat janë të nevojshëm për plotësimin e disbalancave vertikale. Në të gjitha ekonomitë e vendeve të zhvilluara dhe në zhvillim ka diferenca zhvillimi midis, zonave, krahinave apo rajoneve. Gjithashtu edhe sa i përket kontributit në buxhetet nacionale, ekzistojnë të tilla diferenca, prandaj roli i qeverive është t’i ngushtojë këto diferenca, kryesisht në disa shërbime jetike për komunitetet. Ky rol, më së miri luhet nëpërmjet decentralizimit dhe rajonalizimit të shteteve, të cilët përdoren nëpërmjet grandeve ekualizuese instrumente efektive në ruajtjen e balancave dhe treguesve makroekonomik nacional. 1

William Dillinger, Kriza e Borxhit Shtetëror në Brazil; Mësimet e Nxjerra, Economic Notes 14, Country Department 1, Amerika Latine dhe Karaibet (Washinton, D.C: Banka Botërore, 1997). 2 Shqipëria Studimi mbi Politiken e Decentralizimit Fiskal, Larry Schroeder THE URBAN INSTITUTE.

33

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Huatë e pushtetit vendor kanë efekt parësor në kushtet makroekonomike të një vendi. Kjo e drejtë e pushtetit vendor sipas studimeve është me rrezik në vendet me demokraci dhe ekonomi të brishta. Mbështetja në disiplinën e tregut për zhvillimin e huave kërkon kapacitetet dhe kushte si; tregje të hapura kapitali, informacion të nevojshëm, përgjegjësin e huamarrësit ndaj sinjaleve të tregut dhe një politike strikte antiparashutiste nga pushteti qëndror. Me përjashtim të disa vendeve federale si, SHBA dhe Kanada-ja, pak vende mbështeten vetëm në disiplinën e tregut. Një numër vendesh si Gjermania, Zvicra, Spanja dhe Korea e Jugut, mbështeten në rregulla legale detyruese për ngushtimin e huave. Disa kanë përdorur rregullin e lejimit të huave vetëm me qëllime investimi. Të tjerë përdorin rregulla që kufizojnë huatë në disa tregues të kapacitetit të shërbimit të huave, disa vende kontrollojnë direkt huatë, duke vendosur limite të përgjithshme. Për njohjen e influencës së pushtetit vendor mbi stabilitetin, vende të ndryshme kanë hartuar mekanizmin e koordinimit makroekonomik ndërpushtetar. Gjermania koordinon shpenzimet dhe planet e huave brenda kontekstit të ligjit të stabilitetit ku plani fiskal 5-vjeçar diskutohet me shtete para dërgimit në parlament. Në Australi, këshilli i huave koordinon kërkesat e huave të sektorit publik kombëtar dhe vendor etj. Në kuadrin e decentralizimit dhe ruajtjes së treguesve makroekonomik, Shqipëria ka mbi tetë vjet që harton Programet e Buxhetit Afatmesëm (3-vjeçar). Në ketë proces është i përfshirë dhe pushteti vendor. Gjithashtu , qeverisja vendore me ligjin e miratuar në vitin 2008 ka të drejtën e huamarrjes vendore. 3.5 Decentralizimi dhe Rritja Ekonomike Studimet empirike kanë treguar se marrëdhëniet midis decentralizimit dhe rritjes ekonomike kanë rezultate mikse. Disa studime tregojnë se decentralizimi ka një efekt pozitiv dhe të rëndësishëm në rritjen ekonomike dhe disa të tjera tregojnë të kundërtën. Studimet japin alternativa dhe hipoteza se si decentralizimi mund të ndikojë direkt dhe indirekt në rritjen ekonomike. Decentralizimi rrit efiçencën ekonomike në shpenzimet publike, prandaj efektet e tij dinamike duhet të jenë nxitës për rritjen. Pushteti vendor duke qenë më afër komuniteteve, ka informacion dhe mundësi t’i përgjigjet më mirë preferencave të zgjedhësve se sa pushteti qëndror. Pushteti qëndror duhet të investojë shumë për marrjen e të njëjtit informacion që disponon pushteti vendor. Megjithëse, preferencat e zgjedhësve jo gjithmonë shërbejnë si guidë për investime produktive, ato mund të jenë të dobishme për hartimin e programeve dhe udhëzuesve për shpërndarjen e shpenzimeve. Qytetarët, në sistemet e decentralizuara janë të lirë dhe në gjendje të lëvizin nga një njësi vendore në një tjetër ku taksat dhe të mirat publike përshtaten me preferencat e tyre. Modeli i Tiebout, “Voting with your feet”, argumenton se, aftësia e individit për të lëvizur në ndër rajone, apo zona të ndryshme, rezulton në një zgjedhje sipas modelit të tregut të të mirave publike. Pra, individët votojnë me këmbët e tyre, sepse ata lëvizin dhe vendosen në ato njësi vendore, që ofrojnë shportën e të mirave publike dhe tatime të preferuara nga ana e tyre. Ky fenomen në Amerike është shumë i zhvilluar dhe çdo vit rreth 16 përqind e amerikanëve kanë banime të ndryshme nga ato të vitit të mëparshëm.3 3

Public Finance, Harvey S.Rosen, Department of Economics, Princton University

34

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Kjo lëvizje i detyron pushtetet vendore të jenë më konkurrues dhe efiçentë në ofrimin e këtyre shërbimeve. Ky është një hap intuitiv drejt efektit dinamik të rritjes ekonomike. Pasi viteve 1990, një pjesë e popullsisë kryesisht ajo e zonave malore lëvizi në drejtim të zonave urbane dhe kryesisht në Tirane dhe Durrës. Pavarësisht se kjo lëvizje tashmë mund të quhej e lirë, në fakt solli probleme të mëdha urbane, sociale dhe ekomomike. 3.6 Baza ligjore e financave vendore Struktura e të ardhurave të njësive vendore duhet të garantojë mjaftueshmërinë,të jetë e ndryshueshme dhe t’i përgjigjet prirjeve ekonomike ,duhet të jetë e thjeshtë në mbledhje , si dhe të sigurojë qëndrueshmërinë afatshkurtër dhe afatgjatë. Rritja e autonomisë të të ardhurave të njësive vendore duhet të konsiderohet e rëndësishme ,të cilat marrin fuqi kur janë të bazuara në ligjshmëri. Kushtetuta e Shqipërisë është garantuesja kryesore e financave të pushtetit vendor. Gjithashtu edhe Karta Evropiane e vetëqeverisjes lokale është një tjetër dokument i rëndësishëm i financave vendore. Megjithatë disa nga ligjet që i garantojnë financat vendore janë:  Ligji baze nr.8652, dt.31.07.2000 “Për Organizimin dhe Funksionimin e Qeverisjes Vendore“ i cilësuar si ligji organik i pushtetit vendor i cili thekson se: “Politikat kombëtare financiare garantojnë funksionimin e njësive të qeverisjes vendore dhe bazohen në parimin e shumëllojshmërisë së burimeve të të ardhurave”. Ky ligj pasohet nga ligje të tjera që i vijnë në ndihmë njësive vendore.  Ligji nr. 8743 , datë. 22.02.20021 “Për pasuritë e paluajtshme të shtetit”,  Ligji nr. 8744 , datë. 22.02.2001 “Për transferimin e pasurive të paluajtshme të shtetit në njësitë e qeverisjes vendore”,  Ligji nr. 9632 , dt. 30.10. 2006 “Për sistemin e taksave vendore”, i ndryshuar.  Ligji nr. 9936 ,dt. 26.06.2008 “Për menaxhimin e sistemit buxhetor në Republikën e Shqipërisë”,  Ligji nr. 9869,dt. 04.02.2008 “Mbi huamarrjen vendore”,  Ligji nr 118/2017, datë 31.07.2014, “Për ndarjen administrativo-territoriale të njësive të qeverisjes vendore në Republikën e Shqipërisë”. Ky është një nga ligjet më të rëndësishme pasi ulë numrin e njësive të qeverisjes vendore nga 373 komuna dhe bashki në 61 bashki.  Ligji nr.9920, dt.27.05.2008 “Mbi procedurat tatimore në republikën e Shqipërisë”, dhe një seri ligjesh të tjera që fuqizojnë bazën ligjore të autonomisë fiskale. Problemi qëndron se nuk ka asnjë pjesë të vetme të legjislacionit që përcakton rregullat themelore që rregullojnë çdo të ardhur të rëndësishme të qeverisjes vendore. Në fakt, këto rregulla gjenden në shumë ligje të ndryshme, përfshirë këtu edhe Ligjin për Organizimin dhe Funksionimin e Qeverisjes Vendore, Ligjin për Sistemin e Taksave Vendore, Ligji për Sistemin Buxhetor, Ligji për Huamarrjen e Qeverisjes Vendore, dhe më e rëndësishmja, Ligjet vjetore të buxhetit të shtetit. Ajo që është edhe më e rëndësishme është se këto ligje nuk janë plotësisht në përputhje me njëritjetrin dhe përkufizimet e llojeve të veçanta të të ardhurave që ato përmbajnë, nuk janë gjithmonë në të njëjtin mendim. Ligji per Organizimin e Qeverisjes Vendore përcakton një listë të taksave vendore që përfshijnë: -taksat dhe tatimet vendore mbi pasuritë e luajtshme dhe të paluajtshme, si dhe mbi transaksionet e kryera me to.

35

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

-taksat dhe tatimet vendore mbi veprimtarinë ekonomike të biznesit të vogël, të shërbimit hotelier, të restoranteve, bareve dhe të shërbimeve të tjera; -taksat dhe tatimet vendore mbi të ardhurat vetjake të krijuara nga dhurata, trashëgimi, testamente ose llotari vendore; -taksa ose tatime të tjera të përcaktuara me ligj. Ai gjithashtu thekson se njësitë vendore kanë të drejtën të vendosin shkallën e këtyre taksave brenda kufijve të përcaktuara nga ligjet e tjera, dhe të krijojnë tarifat për përdorimin e hapësirës publike, si dhe për ofrimin e shërbimeve publike lokale. Grupi i parë i problemeve ka të bëjë me taksën mbi Transferimin e Pasurive të Paluajtshme dhe Taksa për regjistrimin e automjeteve (taksa vjetore e mjeteve të përdorura), të cilat të dyja konsiderohen të jenë taksa të qeverisjes vendore sipas ligjit të mësipërm. Në fakte këto janë taksa të ndara pasi sipas ligjeve specifike janë të përcaktuara baza dhe niveli i tyre dhe nga ana tjetër mbledhja e tyre kontrollohet plotësisht nga qeveria qëndrore. Grupi i dytë i problemeve ka të bëjë me përcaktimin e konceptit të tarifave dhe taksave për shërbimet publike dhe me qëllim të përgjithshëm të qeverisjes vendore. Kështu sipas ligjit për sistemin e taksave vendore mbi “taksat e tjera” dhe “taksa të përkohshme”, i përshkruan si taksa ato që ligji për qeverisjen vendore i përcakton si tarifa. Por problemet u thelluan më tej, në vitin 2009 kur ndryshimet në ligjin për sistemin e taksave vendore u hartuan për të kufizuar taksat e qeverisjes vendore të biznesit të vogël dhe vendosën kufizime dhe në aftësinë e tyre për t’i vendosur biznesit taksa dhe tarifa për shërbimet e ligjshme publike. Kjo situate në vitin 2013 u korrigjua duke hequr kufizimet e vëna në vitin 2009. Por edhe kuadri ligjor për grantet dhe taksat e përbashkëta shoqërohet me problemet e tyre. Ligji organik i jep të drejtën njësive vendore për të marrë grante dhe taksa të përbashkëta nga qeveria kombëtare, në mënyrë që të sigurohet qëndrueshmëria e tyre fiskale. Por nga ana tjetër nuk përcaktohet qartësisht dhe thuhet shumë pak se si rregullohen këto grante dhe taksa të përbashkëta. Edhe pse ligji organik u jep qeverive vendore të drejtën për të marrë pjesën e tyre nga Tatimi mbi të Ardhurat Personale dhe Tatimi mbi Fitimin, këto të ardhura ende nuk merren nga pushteti vendor. Ligji organik thotë shumë pak në lidhje me natyrën e granteve të pakushtëzuara. Në ligj nuk specifikohet madhësia e sasisë së fondeve që do tu shpërndahet qeverive vendore çdo vit, si p.sh duke deklaruar që fondi do të jetë i barabartë me X përqind të buxhetit të shtetit apo me Y përqind të prodhimit të brendshëm bruto të vitit të fundit. Gjithashtu në ligj nuk thuhet pothuajse asgjë në lidhje me formulën që do të përdoret për shpërndarjen e granteve të pakushtëzuara për qeverinë vendore. Përcaktimi i të dyjave çështjeve i ngelet ligjit për buxhetin vjetor. Nga ana tjetër kjo sjell që qeveria vendore të bëhet krejtësisht e varur nga vendimet vjetore të qeverisë qëndrore. Si rezultat, qeveritë vendore nuk mund të parashikojnë në mënyrë të arsyeshme të ardhurat e tyre në plan afatmesëm. Kjo sjell minimin e qëndrueshmërisë të tyre fiskale, duke penguar në këtë formë edhe aftësinë e tyre për të planifikuar investime të mëdha apo për të hyrë në borxhe me kujdes. Nga ana tjetër duke ditur që buxheti i qeverive vendore hartohet para se të hartohet buxheti i qeverisë qendrore, mospërcaktimi i parametrave themelore të granteve të kushtëzuara në kuadrin ligjor, dëmton kështu të gjithë procesin e qeverisjes vendore. Gjithashtu në ligjin organik, nuk kërkohet nga qeveria qëndrore dhënia e një qarkore buxhetore qeverisë vendore, ku të përcaktohet madhësia e granteve të pakushtëzuara, e cila në vende të tjera është një praktikë standarte.

36

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Nga ana tjetër ligji organik i qeverisjes vendore thotë shumë pak për rregullat që përdoren për ndarjen e granteve të kushtëzuara. Aktualisht ka 3 lloje grantesh të kushtëzuara: Për kryerjen e funksioneve të deleguara, si pagesa e pagave të punonjësve socialë, punonjësve të gjendjes civile, etj. Për pagesat e përfituesve të ndryshëm të programeve të mirëqenies sociale. Për qëllime investimi, njohur ndryshe edhe si “grante konkurruese” gjatë viteve 2005-2009 dhe që prej asaj kohe u bë pjesë e veprimtarisë së Fondit të Zhvillimit Rajonal (i ngritur nga Ligji i Buxhetit për vitin 2010). Në aspektin financiar, kategoria më e rëndësishme e granteve të kushtëzuara është për pagesat e transferimit të përfituesve të mirëqënies sociale. Në praktikë, qeveritë lokale kanë kontroll jashtëzakonisht të kufizuar mbi ndarjen e këtyre pagesave, madje qeveria qëndrore ende nuk i konsideron këto pagesa si shpenzime të qeverisjes vendore. Grantet e kushtëzuara për funksionet e deleguara dhe të ashtuquajturat grante konkurruese rregullohen me vendime të Qeverisë. Vendimet për të përcaktuar prioritetet dhe kriteret për ndarjen e granteve të kushtëzuara merren prej ministrive të linjës.

37

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

KREU IV FINANCAT VENDORE DHE ZHVILLIMI EKONOMIK 4.1 Një vështrim mbi ecurinë e decentralizimit në Shqipëri Struktura administrative në Shqipëri ka pësuar ndryshime rrënjësore që nga fundi i viteve 1990, që shënon nisjen e reformës së decentralizimit. Politika e decentralizimit nuk ka qenë gjithmonë e qëndrueshme dhe për rrjedhojë ka njohur ulje-ngritjet e saj në vite. Një ndër sfidat kryesore për qeverisjen vendore është të përmbushen pritshmëritë në rritje të qytetarëve për shërbime dhe qeverisje më të mirë. Decentralizimi dhe urbanizimi kanë rezultuar në një presion më të madh mbi njësitë e qeverisjes vendore për të financuar shërbimet publike dhe lehtësuar zhvillimin ekonomik. Ndërkohë që funksionet dhe përgjegjësitë e njësive të qeverisjes vendore janë rritur gjatë dhjetëvjeçarit të fundit, decentralizimi fiskal dhe transferimi i fondeve nuk kanë ecur me të njëjtin ritëm, duke rezultuar në mungesa të ndjeshme financimesh për infrastrukturën vendore. Pesha relative e qeverisjes vendore ndaj Prodhimit të Brendshëm Bruto dhe ndaj shpenzimeve buxhetore gjithsej mbeten relativisht të ulëta me rreth 2.9 përqind dhe 10.2 përqind përkatësisht në vitin 2012. Në vitin 2009 këto raporte ishim më të mëdha dhe përkatësisht ndaj prodhimi të brendshëm 4.7 përqind dhe ndaj shpenzimeve buxhetore 14.2 përqind. Kapacitete jo shumë të konsoliduara, si dhe ndërlikime strukturore dhe institucionale mbeten pengesa për thellimin e decentralizimit. Forcimi i kapaciteteve vendore për përmbushjen e funksioneve të tyre dhe në veçanti për mobilizimin e burimeve të nevojshme financiare janë të varura nga disa faktorë, në veçanti forcimin e autonomisë fiskale nëpërmjet autoritetit fiskal për të gjeneruar të ardhura (taksa dhe tarifa shërbimesh) në nivel vendor; si edhe parashikueshmërinë dhe qëndrueshmërinë e transfertave fiskale ndërqeveritare. Megjithatë, gjatë kësaj periudhe kanë ndodhur ndryshime thelbësore dhe cilësore në strukturën e financave vendore. Ndonëse një pjesë e madhe e njësive të qeverisjes vendore vazhdojnë të kenë varësi shumë të lartë ndaj të ardhurave nga burimet kombëtare, të ardhurat e krijuara nga burime të veta janë rritur dhe burime të reja po shfrytëzohen. Në kushtet e “konkurrencës” për fonde buxhetore dhe të kapacitetit modest për gjenerimin e të ardhurave vendore, njësitë e qeverisjes vendore vazhdojnë të kenë mungesa të mëdha burimesh për investime, veçanërisht për ato që kërkojnë kapitale të mëdha, si infrastruktura rrugore dhe ajo e ujit/kanalizimeve. Buxhetet e tyre janë në përgjithësi të vogla dhe nuk mund të përballojnë financimin për projekte të mëdha përmirësimi infrastrukture. Fondet nga buxheti i shtetit për investime në infrastrukturë (kryesisht grantet konkurruese/Fondi i Zhvillimit të Rajoneve) kanë ardhur në rritje gjatë viteve të fundit, impakti i tyre është sërish i vogël në krahasim me nevojat. Politikat shtrënguese fiskale që kanë nisur të zbatohen nga Ministria e Financave për t’i bërë ballë krizës financiare gjithashtu lënë të kuptohet se për disa vite në vazhdim këto fonde nuk pritet të kenë rritje domethënëse. Për më tepër, nismat ligjore të vitit 2009 (të korrigjuara në vitin 2014) në drejtim të kufizimit të autonomisë fiskale si dhe kufizimi i autoritetit huamarrës për efekt të ruajtjes së niveleve të borxhit publik e kanë cënuar më tepër potencialin financiar të njësive të qeverisjes vendore. Bashkitë dhe komunat janë niveli i parë i qeverisjes vendore, të cilat kanë kompetenca të plota në fushat administrative, rregullatore, atë të shërbimeve dhe investimeve mbi funksionet e veta 38

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

(ekskluzive), ku përfshihen një gamë e gjerë shërbimesh publike vendore, shërbimet komunale, si dhe ato të zhvillimit ekonomik dhe shërbimet shoqërore dhe kulturore. Sot bashkitë dhe komunat ushtrojnë një gamë të gjerë funksionesh ekskluzive, që nga ndërtimi dhe mirëmbajtja e rrugëve vendore dhe menaxhimi i mbeturinave, deri tek funksionet shoqërore dhe argëtuese. Bashkitë dhe komunat kanë gjithashtu përgjegjësi të përbashkët për disa funksione të tjera si mirëmbajtja dhe investimet në objektet e arsimit parauniversitar, si dhe asistencën shoqërore dhe lehtësimin e varfërisë. Niveli i parë i qeverisjes vendore në Shqipëri përfaqësohet nga 65 bashki dhe 308 komuna. Bashkitë dhe komunat kanë funksione, kompetenca dhe përgjegjësi të barasvlershme. Ligji organik për qeverisjen vendore përcakton qartë funksionet dhe përgjegjësitë e bashkive dhe komunave, të përkufizuara si funksione të vetat (ekskluzive), funksione të përbashkëta, dhe të deleguara. Me Ligjin e ri (nr. 115/2014, datë 31.04.2015) per ndarjen administrativo-territoriale numri i njësive të niveli parë të qeverisë vendore do jetë 61 bashki. Madhësia nga pikëpamja e popullsisë e bashkive/komunave luhatet shumë. Sipas të dhënave të Regjistrimit të popullsisë ne vitin 2011, ka 330 njësi (88 përqind) me popullsi më të vogël se 10 mijë banorë, ndërkohë që 232 njësi (62 për qind) kanë popullsi më të vogël se 5 mijë banorë. Popullsia mesatare për komunat është 4300 banorë, ndërkohë që gjysma e komunave kanë popullsi më të ulët se 3100 banorë. Rreth 53 përqind e popullsisë jeton në bashki, ndërkohë që 64 përqind e popullsisë urbane ose 34 përqind e popullsisë gjithsej) jeton në 8 qytetet më të mëdha të vendit ,Tiranë,Durrës, Vlorë, Elbasan, Shkodër, Kamëz, Fier dhe Korcë. Vetëm 15 njësi të qeverisjes vendore kanë popullsi më të madhe se 20 mijë banorë. Mesatarja e banorëve në bashki është 22,600 banorë, por mbi gjysma e bashkive kanë popullsi më të vogël se 7,800 banorë.

Tabela1. Shpërndarja dhe madhësia e bashkive dhe komunave Popullsia Nr. i Përqindja Nr. i (në mijë Përqindja njësive kumulative banorëve banorë) <1 37 0.10 0.10 25,249 1-5 195 0.52 0.62 527,976 5 - 10 98 0.26 685,784 0.88 10 - .15 15 0.04 175,666 0.92 15 - .20 13 0.03 0.96 228,374 20 - 30 3 0.01 0.97 67,913 30 - 50 4 0.01 0.98 148,303 50 - 100 6 0.02 0.99 409,129 >100 2 0.01 1.00 531,744 Gjithsej 373 1.00 2,800,138 Burimi: INSTAT, Census 2011

Përqindja 0.01 0.19 0.24 0.06 0.08 0.02 0.05 0.15 0.19 1.0

Përqindja kumulative 0.01 0.20 0.44 0.51 0.59 0.61 0.66 0.81 1.00

39

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Tabela 2. Ndryshimi i të dhënave të popullsisë mes censusit dhe regjistrit të gjendjes civile 2011 Census Regjistri civil Ndryshimi i Ndryshimi në 2011 2011 popullsisë përqindje Berat 141,944 231,986 -90,042 -39 Dibër 137,047 181,501 -44,454 -24 Durrës 262,785 409,735 -146,950 -36 Elbasan 295,827 427,114 -131,287 -31 Fier 310,331 486,891 -176,560 -36 Gjirokastër 72,176 157,286 -85,110 -54 Korçë 220,357 353,441 -133,084 -38 Kukës 85,292 110,826 -25,534 -23 Lezhë 134,027 212,781 -78,754 -37 Shkodër 215,347 333,355 -118,008 -35 Tiranë 749,365 995,786 -246,421 -25 Vlorë 175,640 373,807 -198,167 -53 Gjithsej 2,800,138 4,274,509 (1,474,371) -34 Burimi: INSTAT, Regjistri i Gjendjes Civile Siç shihet qartë, numri i njësive të qeverisjes vendore është relativisht i lartë, ndaj është e kuptueshme që ka luhatje dhe pabarazi të larta mes tyre përsa u përket kapaciteteve lokale, aftësisë për mobilizimin e të ardhurave si edhe ofrimit të shërbimeve. Çështja e konsolidimit të njësive të qeverisjes vendore është ripërtërirë në mënyrë të vazhdueshme nga aktorë e politikëbërës të ndryshëm që nga viti 2003, por nuk ka qenë e qartë nëse do të kishte vërtet të mira e përfitime përsa u përket kursimeve në kosto administrative apo potencialet më të mira për zhvillim ekonomik. Ngritja e kapaciteteve në nivel vendor është një shqetësim tjetër i arsyeshëm, sidomos duke marrë në konsideratë faktin se shumë njësi vendore ndodhen në zona të largëta e nuk janë në gjendje të tërheqin punonjës të kualifikuar. Shumë njësi vendore, në veçanti bashkitë, kanë përfituar nga programe asistence teknike dhe trajnimesh nga një sërë donatorësh. Është e vështirë të arrihet në një përfundim të vetëm për cilësinë e administratës lokale në përgjithësi, pasi kjo e fundit varet nga konteksti lokal dhe nevojat e përparësitë e çdo komuniteti. Administrata bashkiake (dhe ajo komunale pas hyrjes në fuqi të ligjit të ri për shërbimin civil) është pjesë e shërbimit civil, çka përveç cilësisë së personelit nënkupton edhe kosto shtesë për rekrutimin, trajtimin si edhe standardet e kualifikimit. Kjo nuk do të thotë se ndryshimi në cilësi mes bashkive e komunave është po kaq i qartë dhe i mprehtë: edhe ndërmjet këtyre dy kategorive ekzistojnë asimetri të mëdha. Vetëm popullsia nuk është kriter për të bërë dallimin mes bashkive e komunave, pasi ka shumë komuna me popullsi disa herë më të madhe se disa bashki. Gjithashtu, një numër i madh bashkish (ashtu edhe komuna), kanë përjetuar një reduktim të ndjeshëm të popullsisë për shkak të lëvizjeve demografike, ndërkohë që mjaft komuna, në veçanti ato në afërsi të qyteteve të mëdha apo në zonat me aktivitet industrial më të theksuar, kanë potencial të mirë rritjeje dhe mundësi të tërheqin personel më të kualifikuar. Qarqet janë niveli i dytë i qeverisjes vendore, funksioni i të cilëve është zhvillimi dhe zbatimi i politikave rajonale në përputhje me politikat kombëtare. Qarqet nuk kanë funksione dhe 40

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

kompetenca të veta thelbësore, ato ushtrojnë disa funksione të deleguara nga qeveria qendrore, si për shembull mirëmbajtja e rrjetit rrugor rural ose funksione dhe kompetenca të deleguara nga bashkitë dhe komunat. Roli i qarkut mbetet ende disi i paqartë, pasi ai nuk ka arritur të konfirmohet si hartuesi i politikave rajonale apo promotor i zhvillimit ekonomik4, ndërkohë që diskutimi mbi nevojën e zhvillimit të integruar dhe të qëndrueshëm rajonal bëhet gjithmonë e më i kohës. Diskutime në zhvillim e sipër mes aktorëve të ndryshëm po rishikojnë rolin dhe potencialet e qarkut në përputhje me Strategjinë e Zhvillimit Rajonal si dhe me perspektivën eventuale të afrimit me Bashkimin Evropiane. 4.2 Zhvillimi ekonomik vendor Qeverisja vendore luan një rol jo pak të rëndësishëm në zhvillimin ekonomik lokal. Në këtë kapitull do të analizojmë të dhënat për Prodhimin e Brendshëm bruto (PBB) në disa qarqe duke i zgjedhur qarqe të varfra me të ardhura mesatare dhe me të ardhura të larta; të dhënat mbi forcën e punës dhe punësimin; si edhe sipërmarrja dhe zhvillimi i bizneseve, të cilat analizohen nga pikëpamja e përqëndrimit në këto qarqe, ashtu edhe nga pikëpamja e të ardhurave që gjenerojnë në nivel vendi si dhe për çdo njësi. Prodhimi i Brendshëm Bruto Sipas të dhënave të Institutit të Statistikave për PBB-në rajonale, qarku i Tiranës është qartazi motori i ekonomisë shqiptare, ku gjenerohet mbi 36 përqind e vlerës së shtuar në nivel kombëtar. Qarqe të tjera me peshë të rëndësishme janë Fieri me 9.8 përqind; Durrësi 9.4 përqind dhe Elbasani me 9.2 përqind. Qarku i Vlorës dhe i Korçës gjenerojnë vetëm nga 6 përqind të vlerës së shtuar në nivel kombëtar. Vlen të eksplorohet nëse kjo peshë specifike relativisht e ulët për Vlorën dhe Korçën në krahasim me të tjerët, është tregues i pabarazisë më të madhe brenda qarqeve përkatëse. Produkti i Brendshëm Bruto (PBB) për frymë në nivel kombëtar në vitin 2012 ishte 3271 euro. Në nivel qarku (rajonal), PBB për frymë në Tiranë është rreth 35 pë qind më e lartë se ajo kombëtare pra 4439 euro, e ndjekur nga Gjirokastra me 3382 euro dhe Durrësi me 3276 euro. PBB më e ulët për frymë regjistrohet në zonat malore, në qarkun e Dibrës 36 përqind më e ulët se ajo në nivel kombëtar dhe Lezha me 24 përqind më e ulët se kombëtarja. Qarqe të njohura tradicionalisht si të varfra, si Kukësi ndonëse ka peshën më të ulët specifike në PBB-në kombëtare, ka PBB më të lartë për frymë se Dibra, Lezha, apo edhe vetë Shkodra dhe Korça.

4

Shih “Albanian Regional Development; Opportunities and Challenges”, UNDP Mission Report, 2005; World Bank Albania Local Finance Policy Note, 2009.

41

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Grafik 1. Struktura e PBB sipas qarqeve 2011

Vlore; 6,25% Diber; 3,12% Korce; 6,26% Durres; 9,40% Kukes; 2,44% Gjirokaster; 2,67% Lezhe; 3,65% Fier; 9,81% Berat; 4,77%

Shkoder; 6,07% Elbasan; 9,24%

Tirane; 36,32%

Burimi: INSTAT, llogaritjet e disertantit

Tabela 3. PBB totale dhe PBB për frymë sipas qarqeve

Qarku

PBB çmime korrente (mln lekë)

Pesha specifike

Shqipëri 2800138 100% Dibër 137047 3.1% Durrës 262785 9.4% Kukës 85,292 2.4% Lezhë 134,027 3.6% Shkodër 215,347 6.0% Elbasan 295,827 9.2% Tiranë 749,365 36.3% Berat 141,944 4.8% Fier 310,331 9.9% Gjirokastër 72,176 2.7% Korçë 220,357 6.2% Vlorë 175,640 6.3% Burimi: INSTAT, llogaritjet e disertantit

PBB për frymë në lekë

PBB për frymë euro

457,926 291,528 458,656 367,221 349,385 361,626 400,484 621,460 431,071 405,412 473,537 364,077 456,462

3271 2082 3276 2623 2496 2583 2861 4439 3079 2896 3382 2601 3260

PBB për frymë si përqind e kombëtares 100.0 63.7 100.2 80.2 76.3 79.0 87.5 135.7 94.1 88.5 103.4 79.5 99.7

42

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Grafik 2. PBB për frymë si përqindje e PBB për frymë në nivel kombëtar 135,7%

160,0% 103,4%

Durres

Gjirokaster

99,7%

Fier

94,1%

88,5%

Elbasan

80,2%

Shkoder

79,5%

79,0%

Lezhe

63,7%

80,0%

76,3%

100,0%

87,5%

120,0%

100,2%

140,0%

60,0% 40,0%

20,0% 0,0% Tirane

Vlore

Berat

Kukes

Korce

Diber

Burimi: INSTAT, llogaritjet e disertantit

Grafik 3. Struktura e PBB-së sipas sektorëve për qark AL

19% 34%

Berat

12%

11% 8%

31% 9%

27%

14% 11%

13% 11%

Diber Durres Elbasan Fier Gjirokaster Korce Kukes Lezhe Shkoder Tirane Vlore

0%

20%

40%

60%

80%

Bujqesi, gjueti dhe pyjet, peshkimi

Industria

Ndertimi

Tregeti, Hotele dhe komuni; Transport

Ndermjetesim financiar dhe pasuri te paluajtshme

Sherbime te tjetra

100%

Burimi: INSTAT, Llogaritjet e disertantit

43

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Po të shohim strukturën e PBB-së sipas qarqeve, vërehet se tregtia dhe shërbimet e tjera zënë pjesën më të madhe prej 31 përqind në nivel kombëtar, të ndjekura nga bujqësia me 19 përqind.Sektori i bujqësisë është dominant në disa qarqe, përfshirë Fierin me 37 përqind dhe Beratin me 34 përqind; ndërkohë që rajonet më të “industrializuara” janë Fieri, Elbasani dhe Korça, ku sektori i industrisë zë rreth 20 përqind të vlerës së shtuar rajonale. Sektori i ndërtimit ka rënë në përgjithësi në nivel kombëtar, por ai vazhdon të mbetet i rëndësishëm në qarqet e Tiranës, Vlorës, Lezhës dhe Kukësit me mbi 10 përqind. Sipërmarrja dhe aktiviteti ekonomik Sipas të dhënave të Qendrës Kombëtare të Regjistrimit, në Janar të vitit 2014 në Shqipëri ishin të regjistruara rreth 157 mijë biznese, ndër të cilat 8441 ishin biznese të mëdha (me xhiro mbi 15 milionë lekë në vit), 3430 biznese të mesme (8-15 milionë lekë xhiro vjetore) dhe pjesa tjetër biznese të vogla ose të papërcaktuara. Përqëndrimi gjeografik i bizneseve përkon me të dhënat e zhvillimit ekonomik: ku mbi gjysma e bizneseve të përgjithshme (52 përqind) dhe e bizneseve të mëdha (56 përqind) operojnë në korridorin Tiranë – Durrës, me përqëndrim akoma më të madh në qarkun e Tiranës. Fieri dhe Vlora vijnë të dytat për nga renditja nga pikëpamja e numrit të bizneseve aktive, së bashku me mbi 15 përqind të numrit të bizneseve gjithsej të atyre të mëdha. Tabela 4 .Numri i bizneseve sipas rajoneve Numri i bizneseve Berat Dibër Durrës Elbasan Fier Gjirokastër Korçë Kukës Lezhë Shkodër Tiranë Vlorë Gjithsej Burimi: QKR

Gjithsej 5175 3233 16057 10151 13877 4455 10752 1592 4440 8950 65303 13103 157,088

I madh 156 192 944 370 656 209 560 54 248 550 3804 698 8,441

I mesëm 38 41 528 154 126 78 219 37 60 86 1848 215 3,430

I vogël 4956 2954 14265 9598 13022 4116 9700 1495 477 8308 59126 12110 140,127

Të dhënat mbi realizimet e të ardhurave nga burimet kryesore të taksave japin disa indikacione të rëndësishme për shpërndarjen e pasurisë dhe të ardhurave midis qarqeve dhe njësive të ndryshme të qeverisjes vendore. Në nivel kombëtar të ardhurat nga tatimi i vlerës së shtuar (TVSH) dhe tatim fitimi (tatimi mbi bizneset e mëdha) kanë pësuar rënie të ndjeshme nga viti 2008 në vitin 2013. Tatimi mbi të ardhurat personale në të kundërt ka ruajtur tendencën në rritje pavarësisht gjendjes së vështirë ekonomike, sipas gjasave për shkak të zgjerimit të bazës së taksës në këtë rast.

44

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Shpërndarja e të ardhurave nga të gjitha këto taksa kombëtare ka përqëndrim tejet të madh në qarkun (rajonin) e Tiranës dhe Drejtorinë e Tatimpaguesve të Mëdhenj (bizneset e ashtuquajtur VIP, me xhiro mbi 150 milionë lekë), ku mblidhet mbi 80 përqind e TVSH-së, Tatim Fitimit dhe 75 përqind e tatimit të të ardhurave personale. Drejtoria rajonale e Durrësit (që për arsye administrative përfshin edhe Kavajën, e cila përndryshe është pjesë e qarkut të Tiranës) mbledh rreth 5 përqind të të ardhurave në shkallë vendi nga secili prej këtyre burimeve, ndërkohë që në qarqet e tjera me zhvillim të mirë ekonomik si Fieri e Vlora pesha specifike e tatimeve mbetet në nivelet 2 për qind. Këto të dhëna nuk përputhen plotësisht me rezultatet e matjeve të INSTAT për PBB rajonal, sipas të cilave pesha specifike e rajoneve të tjera duhet të ishte më e konsiderueshme. Në këndvështrimin e decentralizimit, këto të dhëna duhet të mbahen parasysh për efekt të politikave për taksat e ndara. Tabela 5. Mbledhja e të ardhurave nga TVSh, TF dhe TAP sipas DrejtoriveRajonale të Tatimeve vitet 2008, 2011, 2013 TVSH 2008 D.R. Tatimore Berat D.R. Tatimore Dibër D.R. Tatimore Durrës (përfshin edhe Kavajën) D.R. Tatimore Elbasan D.R. Tatimore Fier D.R. Tatimore Gjirokastrër D.R. Tatimore Korçë D.R. Tatimore Kukës D.R. Tatimore Lezhë D.R. Tatimore Sarandë D.R. Tatimore Shkodër D.R. Tatimore Tiranë Njesia Tatimpaguesve të Mëdhenj D.R. Tatimore Vlorë Gjithsej (milionë lekë)

2011

Tatim Fitimi 2013

2008

2011

2013

Tatimi i të ardhurave personale 2008 2011 2013

1.1% 0.7%

1.2% 0.5%

0.9% 0.5%

0.8% 1.1%

0.9% 0.7%

1.2% 0.7%

1.8% 1.4%

1.8% 1.6%

1.6% 1.4%

4.4%

4.1%

3.7%

5.4%

4.7%

4.7%

7.9%

5.4%

4.9%

2.1% 10.0%

2.2% 2.2%

2.3% 2.0%

1.6% 5.6%

1.4% 2.5%

1.2% 2.8%

3.4% 6.7%

3.3% 3.3%

3.0% 2.8%

1.3% 1.6%

0.7% 1.6%

0.5% 1.5%

1.0% 1.6%

0.7% 1.5%

0.5% 1.4%

1.6% 3.0%

1.5% 3.0%

1.3% 2.5%

0.4% 1.2%

0.2% 0.8%

0.2% 0.8%

0.3% 1.1%

0.4% 0.7%

0.3% 0.9%

1.0% 1.9%

1.1% 1.7%

1.0% 1.4%

1.0%

0.6%

0.5%

0.6%

0.5%

0.6%

0.8%

0.8%

0.7%

1.4%

1.4%

1.2%

1.4%

1.4%

1.5%

2.8%

3.0%

2.6%

13.7%

17.3%

24.5%

10.8%

13.0%

15.9%

27.2%

30.4%

30.9%

58.5% 2.5%

65.7% 1.6%

60.3% 1.2%

64.5% 4.2%

69.7% 1.8%

66.6% 1.7%

38.2% 2.2%

40.7% 2.5%

43.8% 2.1%

34,605

33,038

31,334

18,116

19,719

15,119

24,663

27,893

29,545

Burimi: Drejtoria e Përgjithshme e Tatimeve

45

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Punësimi dhe fuqia punëtore Rreth 68 përqind e popullsisë në shkallë vendi është në moshë pune sipas klasifikimit statistikor (15–64 vjeç). Sipas të dhënave të INSTAT-it, shkalla e punësimit është në nivelin 50.1 përqind të popullsisë në moshë pune. Nuk ka pabarazi të theksuara në këtë tregues në shkallë rajonale, ndonëse vërehet se qarqe si Tirana kanë përqindje më të ulët punësimi se shumë qarqe të tjera. Ndërkohë, shkalla e papunësisë së regjistruar është rreth 13 përqind në shkallë vendi, por veçanërisht e lartë në Vlorë me 19 përqind dhe në Fier 16 përqind. Këto të dhëna marrin parasysh edhe vetëpunësimin në sektorin e bujqësisë. Tabela 6. Të dhëna mbi forcat e punës 2012 Qarqet

Popullsia

Popullsia në moshë pune

Punësuar (%)

Te papune (%)

Berat Dibër Durrës Elbasan Fier

141,944 96,974 53.2 137,047 90513 55.0 262,785 178150 48.6 295,827 203250 55.7 310,331 211016 55.2 72,176 48565 57.1 Gjirokastër Korçë 220,357 148659 53.8 Kukës 85,292 54832 54.1 Lezhë 134,027 89346 44.6 Shkodër 215,347 142020 40.7 Tiranë 749,365 522470 45.9 Vlorë 175,640 118192 52.5 Shqipëri 2,800,138 1,903,987 50.1 Burimi: INSTAT LFS 2012, Studim i tregut të punës në zonat rurale (UNDP 2013)

11.4 8.7 6.9 5.8 16.3 13.3 10.4 19.0 29.2 20.1 12.5 19.0 13.4

Shpërndarja e punësimit sipas sektorëve tregon përqëndrim më të lartë të punësimit në zonat urbane në industri dhe shërbime, përkundrejt bujqësisë si burimi kryesor i punësimit në zonat rurale. Në këto të fundit bujqësia punëson shumicën e punëmarrësve; ndërkohë që në Tiranë dhe Durrës kemi numrin më të madh të punonjësve në industrinë prodhuese, shërbime dhe në ndërtim. (Tabela 7) Tabela 7 Punësimi sipas sektorëve Bujqësi Peshkim

Bujqësi

Urban

Industri

Manifakturë

Ndërtim

Shërbime Minerale & Elektricitete Gas dhe Furnizimi me ujë

Shërbime tregu

Jo shërbime tregu

Gjithsej

Total

37,587

54,624

58,182

12,999

176,002

135,554

474,948

Berat

1,618

1,423

2,268

315

4,067

6,119

15,810

Dibër

581

519

140

1,418

2,780

3,442

8,880

Durrës

3,874

13,452

11,776

1,694

27,680

16,126

74,602

Elbasan

2,635

5,341

3,108

1,209

12,347

10,746

35,386

Fier

4,176

4,573

2,646

3,166

13,532

7,856

35,949

Gjirokastër

1,759

1,004

1,657

202

5,780

3,853

14,255

46

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

Rural

R.Biraçi

Korçë

1,454

2,550

2,014

374

9,530

5,672

21,594

Kukës

2,772

678

833

373

3,421

2,670

10,747

Lezhë

8,905

780

1,353

100

2,579

2,475

16,192

Shkodër

2,825

2,717

2,220

701

7,719

6,211

22,393

Tiranë

2,076

18,839

23,972

2,616

73,157

61,100

181,760

Vlorë

4,911

2,747

6,197

831

13,409

9,284

37,379

Total

439,421

16,885

34,429

7,620

55,930

34,668

588,953

Berat

40,047

181

280

134

1,657

1,261

43,560

Dibër

39385

1022

1470

1,281

3,061

3,591

49,810

Durrës

16,242

3,735

2,387

326

4,525

1,219

28,434

Elbasan

79,109

1,823

3,812

268

6,558

3,170

94,740

Fier

12,447

1,968

3,200

2,754

8,114

3,970

32,453

Gjirokastë r

58,032

428

1,238

182

1,596

1,937

63,413

Korçë

19,245

1,680

1,492

1,030

5,705

3,934

33,086

Kukës

26,347

336

1,030

222

1,804

2,184

31,923

Lezhë

34,191

428

825

152

1,161

2,399

39,156

Shkodër

61,468

1,208

3,836

390

4,423

2,785

74,110

Tiranë

26,454

3,870

11,168

221

13,814

6,613

62,140

Vlorë

26,454

204

3,691

660

3,512

1,604

36,125

Burimi: INSTAT LFS 2012, Studim i tregut të punës në zonat rurale (UNDP 2013) 4.3 Autonomia financiare e pushtetit vendor Rritja e autonomisë financiare të pushtetit vendor, një ndër sukseset e reformës së decentralizimit në vitet e para të decentralizimit, bëri hapa prapa në vitin 2009, duke kufizuar dukshëm autonominë fiskale sidomos ne vendosjen e nivelit të tarifave. Megjithatë kjo masë shtrënguese u korrigjua në vitin 2013 duke e rikthyer situatën në normalitet. Pesha relative e shpenzimeve të buxhetit vendor në buxhetin e shtetit mbetet relativisht e ulët, por ajo është e krahasueshme me vende të ngjashme5.

Tabela 8. Të ardhurat e buxheteve vendore ndër vite Emërtimi Produkti i Brendshëm Bruto Të ardhura tatimore, qeverisje e përgjithshme Të ardhura, buxhetet vendore Të ardhura të veta të Pushtetit Vendor Transferta e pakushtëzuar Të ardhura të pakushtëzuara gjithsej Transferta e kushtëzuar/Grante Konkurruese

5

Në milionë lekë

2005 815,000 183,816 37,584 11,500 7,300 18,800 18,784

2009 1,173,760 305,988 49,043 14,114 12,923 27,037 22,006

2012 1,389,791 325,306 40,540 13,306 11,465 24,771 20,067

Albania Local Finance Policy Note, World Bank Document September 2008.

47

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

Pesha e PV në qeverisjen e përgjithshme Të ardhurat PV ndaj Buxhetit te Shtetit Të ardhura të pakushtëzuara PV

20.40% 10.23%

16.00% 8.84%

R.Biraçi

12.5% 7.6%

Pesha e PV ndaj PBB Pesha e të ardhurave PV 4.61% 4.18% 2.9% Pesha e të ardhurave të pakushtëzuara 1.41% 1.20% 1.8% Burimi: Ministria e Financave Të ardhurat totale në dispozicion të njësive të qeverisjes vendore kanë ardhur në rritje të përshkallëzuar deri në vitin 2009 dhe pas këtij viti kanë pësuar rënie. Rritja galopante në nivelin e përgjithshëm të të ardhurave në vitin 2009 i dedikohet kryesisht rritjes së transfertave fiskale ndërqeveritare. Në fakt, transferta e pakushtëzuar për njësitë e qeverisjes vendore u rrit nga 7,3 miliardë lekë në vitin 2005, në pothuaj 13 miliardë lekë për vitin 2009, por u reduktua sërish për herë të parë në vitin 2010. Tendenca e rritjes së transfertës së pakushtëzuar ka qenë mjaft e ndjeshme gjatë viteve 2006-2007, por për herë të parë në vitin 2009 ritmi i rritjes së transfertës së pakushtëzuar u ul në krahasim me një vit më parë, ndërkohë që në vitin 2010 ajo u ul edhe në vlerë absolute, me rreth 12 përqind në krahasim me transfertën e një viti më parë. Transferta e pakushtëzuar në vitin 2009 luhatej në nivelet e 2008-ës me rreth 12,9 miliardë lekë, ndërkohë që për vitin 2010-2012 ajo ka rënë ndjeshëm në rreth 11,4 miliardë lekë, për shkak të shkurtimeve në shpenzimet buxhetore. Një tendencë e lehtë në ulje është konsoliduar qoftë edhe për shkak të krizës ekonomike dhe nevojës së përmbajtjes së shpenzimeve buxhetore. Tendenca e evoluimit të madhësisë së fondit të granteve konkurruese ka shfaqur më shumë stabilitet, ndonëse politika e zbatimit të tij nuk ka qenë fort e qëndrueshme. Në vitin 2008 fondi i plotë në dispozicion të granteve konkurruese ishte vetëm 1,6 miliardë lekë, ndërkohë që ai u rritë në 5.5 miliardë lekë në vitin 2009 dhe në vitin 2010 arriti në 6 miliardë lekë (në këtë vit skema quhej Fondi i zhvillimi të rajoneve). Nga viti 2011 edhe Fondi i Zhvillimit të Rajoneve pati ulje, me 2,9 miliardë lekë në 2011 dhe 2,3 miliardë në vitin 2012. Pavarësisht nga rritja në shifra absolute e të ardhurave të pushtetit vendor në krahasim me vitet e para të decentralizimit, pesha e tij specifike ndaj buxhetit të shtetit dhe Prodhimit të Brendshëm Bruto ka rënë në vazhdimësi. Të ardhurat e veta të pushtetit vendor kanë ardhur gjithashtu në ulje të lehtë që nga viti 2009. Ndryshimet në kuadrin ligjor për sistemin e taksave vendore 6, që cënonin autoritetin fiskal vendor duke ulur ndjeshëm diskrecionin vendor në vendosjen e disa taksave si dhe duke kufizuar barrën fiskale nga disa taksa të tjera vendore në jo më shumë se 10 përqind të nivelit tregues të taksës së biznesit të vogël, patën efekte dramatike në potencialin e të ardhurave nga burimet e veta. Ndonëse pesha e shpenzimeve të pushtetit vendor nuk ka ndryshuar shumë në terma relativë ndaj Prodhimit të Brendshëm Bruto dhe buxhetit të shtetit, ato janë rritur në mënyrë konstante nga viti në vit. Është domethënëse gjithashtu të vihet re se përqindja e shpenzimeve të pakushtëzuara ndaj totalit të shpenzimeve të buxhetit vendor është rritur në mënyrë të ndjeshme, nga rreth 45 përqind në vitin 2005, në rreth 57 përqind në vitin 2009 e 61 përqind në vitin 2012, çka dëshmon për 6

Ligji nr. 10117, datë 23.04.2009 “Për disa ndryshime në ligjin nr. 9632, datë 30.10.2006 “Për sistemin e taksave vendore”, të ndryshuar

48

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

diskrecionin në rritje të vendimmarrjes. Por këto të dhëna duhet të trajtohen me kujdes: rritja e diskrecionit është përqëndruar qartë në qytetet dhe lokalitetet e mëdha, ndërkohë që shumica dërrmuese e njësive vendore kanë varësi absolute ndaj të ardhurave nga transfertat ndërqeveritare. Tabela 9. Të ardhurat dhe shpenzimet e buxheteve vendore 2005, 2009 dhe 2012 Emërtimi 2005 2009 2012 Në milionë lekë PBB 815,000 1,173,760 1,389,791 Shpenzime të buxhetit të shtetit 232,339 384,834 396,922 Shpenzime vendore 38,196 54,729 45,101 Shpenzime të vetat* 17,246 31,174 27,335 Si peshë relative ndaj PBB Shpenzime të buxhetit të shtetit 29% 33% 28.6% Shpenzime vendore 4.70% 4.70% 3.2% Shpenzime të vetat 2.10% 2.70% 2.0% Si peshë relative ndaj buxhetit të shtetit

Shpenzime vendore Shpenzime të vetat Shpenzime të veta si përqindje ndaj buxhetit vendor Shpenzime te vetat për frymë Burimi: Thesari, Ministria e Financave.

16.40% 7.40%

14.20% 8.10%

11.4% 6.9%

45.00%

57.00%

60.6%

4,106

7,422

6,508

* Përfshin edhe grantet konkurruese në infrastrukturën rrugore Pjesa më e madhe e shpenzimeve të buxhetit vendor janë shpenzime për personel, ndjekur nga shpenzime operative dhe mirëmbajtjeje. Pesha e investimeve nga fondet e pakushtëzuara të buxhetit vendor (të ardhurat e veta dhe transferta e pakushtëzuar) është rritur që nga vitet 2002, kur ishte më pak se ¼, në rreth pothuaj 45 përqind në vitin 2009, por është ulur në mënyrë drastike sërish në vitet e fundit (26 përqind në vitin 2012). Megjithatë, buxhetet nga transferta e pakushtëzuar dhe të ardhurat e veta shërbejnë kryesisht për të financuar ndërhyrje relativisht modeste në infrastrukturën vendore (pjesa dërrmuese ndërhyrje në rrugë); ndërkohë që për investime më të mëdha pjesa dërrmuese e njësive vendore varen nga transfertat nga buxheti qendror (apo fonde të tjera investimesh, si FSHZH). Tabela 10. Përbërja e shpenzimeve të veta vendore Emërtimi Gjithsej Shpenzime operative Nga të cilat: Paga dhe sigurime Të tjera operative (mirëmbajtje dhe transferta) Shpenzime kapitale Pesha e shpenzimeve kapitale ndaj totalit Pesha e pagave ndaj totalit

2005 17,246 10,983

2009 31,174 17,179

2012 27,335 20,300

5,788 5,195 6,263 36.30% 33.56%

9,448 8,012 13,988 44.90% 30.31%

10,227 10,073 6,998 25.60% 37.41% 49

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Ka pabarazi të mëdha në nivelet e realizimit të të ardhurave mes njësive të ndryshme vendore. Kryeqyteti dhe shtatë qytetet më të mëdha të vendit7 realizojnë pjesën dërrmuese të të ardhurave të veta, me një peshë specifike prej 53 përqind në vitin 2012, çka tregon se njësitë më të mëdha vendore kanë përparësi në sistemin aktual, pavarësisht vështirësive të viteve të fundit. Shpërndarja për frymë e të ardhurave tatimore vendore, një tregues më i saktë për të parë pabarazitë, gjithashtu tregon luhatje të mëdha në shpërndarje. Tabela më poshtë tregon të dhënat për vitin 2012 për disa kategori të ardhurash. Tabela 11. Variacionet në të ardhurat për frymë Të ardhura Të ardhura Emërtimi Biznesi i vogël gjithsej tatimore

Taksa e pasurisë

Tarifa e pastrimit

9,382 2,427 460 426 311 Average 43 207 0 0 0 Min 40,573 19,969 1,399 3,835 1,390 Max 6,526 2,961 381 541 277 STDEV 0.70 1.22 0.83 1.27 0.89 CV 450,359 116,473 20,454 14,933 14,933 Sum 8,159 1,736 320 310 310 Median Koeficienti i variacionit për gjithë të ardhurat tatimore është mjaft i lartë (1.22). Shpërndarja më normale vërehet për taksën e biznesit të vogël dhe tarifën e pastrimit. Shpërndarja për frymë e të ardhurave bëhet më e barabartë për të ardhurat totale vendore, çka tregon se sistemi i transfertave i arrin deri diku qëllimet e ekualizimit. Mbi 70 përqind e taksës së biznesit të vogël dhe 80 përqind e tarifës së pastrimit, mblidhet në tetë njësitë më të mëdha të vendit. Pas ekualizimit shpërndarja e të ardhurave bëhet më uniforme.

4.4 Qarku Durrës 4.4.1 Profili i Qarkut Durrës dhe pozicioni i NJQV-ve në Qark Qarku i Durrësit përbëhet prej dy rretheve: atij të Durrësit dhe të Krujës, dhe prej 16 njësive të qeverisjes vendore (NJQV) të organizuara, 10 në Rrethin e Durrësit (Durrës, Gjepalaj, Ishëm, Katund i Ri, Maminas, Manëz, Rrashbull, Shijak, Sukth dhe Xhafzotaj) dhe 6 në rrethin e Krujës (Bubq, Cudhi, Fushë Krujë, Kodër Thumanë, Krujë, Nikël). Qarku i Durrësit ka një popullsi prej 262’785 banorësh (në Rrethin e Durrësit janë 202’971 banorë dhe në Rrethin e Krujës janë 59’814 banorë) (INSTAT, Census 2011).

7

Tirana, Durrës, Elbasan, Fier, Korçë, Shkodër, Vlorë, Kamëz

50

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Figura 1. NJQV-të në Qarkun e Durrësit sipas popullsisë

Burimi: INSTAT, Census 2011; Llogaritjet e disertantit Këto shifra paraqiten konsiderueshëm më të ulta referuar të dhënave të Regjistrit të Gjendjes Civile, sipas të cilit në Janar të vitit 2012 popullsia e Qarkut të Durrësit rezulton 414’677 (në Rrethin e Durrësit 336’524 banorë dhe në Rrethin e Krujës 78’153 banorë). Tabela 12. Diferenca mes popullsisë sipas INSTAT-it dhe RGJC-së në 2011 për Qarkun Durrës RRETHI DURR Ë S DURR Ë S DURR Ë S DURR Ë S DURR Ë S DURR Ë S DURR Ë S DURR Ë S DURR Ë S DURR Ë S KRUJ Ë KRUJ Ë KRUJ Ë KRUJ Ë KRUJ Ë KRUJ Ë

NJQV-ja DURR Ë S RASHBULL SUKTH XHAFZOTAJ KATUND I RI SHIJAK MAN Ë Z ISH Ë M MAMINAS GJEPALAJ TOTAL DURRËS FUSHE KRUJ Ë KOD Ë R THUMAN KRUJ Ë NIK Ë L BUBQ CUDHI TOTAL KRUJ Ë TOTAL QARKU

INSTAT 2011 113.249 24.081 15.966 12.381 10.161 7.568 6.652 5.001 4.463 3.449 202.971 18.477

RGJC 2011 203.918 28.071 25.844 17.656 15.384 12.961 11.181 8.708 7.003 5.798 336.524 24.973

DIFERENCA -90.669 -3.990 -9.878 -5.275 -5.223 -5.393 -4.529 -3.707 -2.540 -2.349 -133.553 -6.496

12.335

15.603

-3.268

11.721 9.518 5.951 1.812 59.814 262.785

16.212 9.898 8.264 3.203 78.153 414.677

-4.491 -380 -2.313 -1.391 -18.339 -151.892

Burimi: INSTAT, Census 2011; RGJC 2012 dhe Llogaritjet e disertantit

51

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Popullsia e Qarkut Durrës përbën rreth 9,4 përqind të popullsisë së vendit, referuar të dhënave të Census-it te vitit 2011 dhe popullsia mesatare për njësi të qeverisjes vendore në këtë qark rezulton 16’424 banorë/NJQV. Kjo mesatare është gati dy herë më e lartë se mesatarja e popullsisë për NJQV në shkalle vendi (8’016 banorë/NJQV). Tabela 13. Klasifikimi i NJQV-ve të Qarkut Durrës sipas numrit të popullsisë krahasuar me shifrat në nivel vendi

Klasifikimi i NJQV-ve sipas numrit të popullsisë

Qarku Durrës 9,38% 16.424 6,25% 12,50% 31,25% 37,50% 6,25% 0,00% 0,00% 6,25% 0,00%

Shqipëria

Popullsia 100,00% Popullsia Mesatare për NJQV 8.016 < 2'000 27,61% 2'000-5'000 34,58% 5'000-10'000 26,27% 10'000-20'000 6,70% 20'000-30'000 1,61% 30'000-50'000 1,07% 50'000-100'000 1,61% 100'000-200'000 0,27% > 200'000 0,27% Burimi: INSTAT, Census 2011; Llogaritjet e disertantit Dendësia mesatare e popullsisë është 473 banorë/km², krahasuar me 97,4 banorë/km² në shkallë vendi. Durrësi me 2’985 banorë/km² dhe Shijaku 1’552 banorë /km² janë njësitë vendore me dendësi më të lartë, ndërsa Cudhi me 22 banorë /km² dhe Ishëm me 55 banorë /km² janë njësitë me dendësinë më të ulët. Njësitë e qeverisjes vendore të Qarkut Durrës zënë një vend të rëndësishëm në totalin e shpenzimeve vendore. Ato shpenzojnë rreth 8,5 përqind të totalit të shpenzimeve vendore, ose 0,2 përqind të PBB-së. Grafik 4. Shpenzimet e NJQV-ve të Qarkut Durrës krahasuar me shpenzimet e përgjithshme vendore

15.000.000

9,9%

10,0% 8,5%

7,9%

10.000.000

27.313.000

16,0% 26.700.000

20.000.000

18,0% 30.522.769

25.000.000

32.848.191

30.000.000

20,0% 32.492.019

35.000.000

6,2%

14,0% 12,0% 10,0% 8,0% 6,0% 4,0%

5.000.000

2,0%

-

0,0% 2008

2009

2010

Totali I Shpenzimeve Vendore

2011

2012

Shpenzimet Vendore Durres

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet disertantit 52

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Pjesa më e madhe e shpenzimeve në të gjitha NJQV-të e Qarkut shkon për shpenzime operative të cilat zënë rreth 60 përqind, nga të cilat pagat dhe sigurimet përbëjnë 34 përqind ose mesatarisht 2,85 përqind të totalit të shpenzimeve vendore në Shqipëri. Shpenzimet kapitale pësojnë një rritje të ndjeshme në raport me shpenzimet operative gjatë viteve 2009 dhe 2010, por fillojnë të bien në 2011, për të arritur nivelin më të ulët prej vetëm 25 përqind të totalit të shpenzimeve në nivel Qarku në vitin 2012. Grafik 5. Shpenzimet Kapitale në raport me Shpenzimet Operative në NJQV-të e Qarkut Durrës 2012

600.000

2011

1.162.000

2010

1.498.971

2009

1.243.674

2008

742.831 0%

1.730.000 1.501.000 1.523.647 1.352.873 1.258.090

10%

20%

30%

40%

50%

Shpenzimet Kapitale

60%

70%

80%

90%

100%

Shpenzimet Operative

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit Nëse shikojmë ndarjen e shpenzimeve sipas funksioneve, pjesa më e madhe e shpenzimeve rezultojnë në dy funksione kryesore, atë të shërbimeve publike ku 47 përqind e shpenzimeve të NJQV-ve të Qarkut Durrës i përkasin këtij funksioni, dhe në transport 37 përqind e shpenzimeve shkojnë për këtë funksion. Grafik 6. Shpenzimet sipas sektorëve (funksioneve) në NJQV-të e Qarkut Durrës 2012 Ujesjellesat 2011

Sherbimet Publike Transporti

2010

Kultura Edukimi

2009

Sherbimet Sociale Te tjera

2008 0%

20%

40%

60%

80%

100%

Burimi: Ministria e Financave, Llogaritjet e disertantit 53

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Të ardhurat e NJQV-ve të Qarkut Durrës përbëjnë rreth 8,7 për qind të totalit të të ardhurave vendore në Shqipëri. Ndryshe nga tendenca e të ardhurave vendore në nivel kombëtar, të ardhurat në NJQV-të e Qarkut Durrës pësojnë një rritje në raport me të ardhurat totale gjatë vitit 2010, për të ndjekur trendin rënës të të ardhurave vendore në nivel kombëtar gjatë vitit 2012. Grafik 7 . Të ardhurat e NJQV-ve të Qarkut Durrës kundrejt totalit të të ardhurave vendore në Shqipëri 40.000.000 35.000.000 30.000.000 25.000.000 20.000.000 15.000.000 10.000.000 5.000.000 -

20,0% 33.658.261

32.848.191

15,0%

30.522.769 26.700.000 10,0%

9,9% 7,9%

7,0%

27.333.000 10,0% 8,5%

5,0% 0,0%

2008

2009

2010

Totali I te Ardhurave Vendore

2011

2012

Te Ardhurat QARKU DURRES

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit Të ardhurat e NJQV-ve të Qarkut Durrës përbëhen në pjesën më të madhe (thuajse 60 përqind) prej të ardhurave të grumbulluara prej vetë njësive vendore, dhe në rreth 34 përqind prej transfertës së pakushtëzuar. Rritja e vlerës së transfertës së kushtëzuar gjatë viteve 2009-2011 ndjek pak a shumë të njëjtën tendencë në të gjithë vendin.

Grafik 8 . Përbërja e të ardhurave të NJQV-ve në Qarkun e Durrësit

2012 2011

Tw Ardhurat e Veta Vendore (Tatimore+JoTatimore)

2010

Te Ardhurat Vendore nga Transferta e Pakushtezuar

2009

Te Ardhurat Vendore nga Grantet e Kushtezuara

2008 0%

20%

40%

60%

80%

100%

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit

54

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

4.4.2 Pabarazitë dhe dallimet mes NJQV-ve të Qarkut Durrës Për të vlerësuar pabarazitë dhe dallimet që ekzistojnë mes NJQV-ve të Qarkut Durrës, veçanërisht në lidhje me situatën financiare dhe fiskale, do të shikojmë një sërë treguesish të shtjelluar dhe vlerësuar në tabelat dhe analizat e mëposhtme: Buxheti vendor i NJQV-së në raport me mesataren e buxhetit vendor të NJQV-ve të Qarkut. Tabela 14. Raporti mes buxheteve të NJQV-ve me mesataren e buxheteve të NJQV-ve të Qarkut Durrës Qarku Durrës

Totali i te ardhurave /Mesataren e Totalit te Ardhurave 2011 2010 2009

Durrës B 826% Shijak B 46% Manëz B 35% Sukth B 78% Rashbull K 114% Xhafzotaj K 79% Gjepalaj K 18% Katund i Ri K 46% Maminas K 24% Ishëm K 26% Krujë B 78% Fushë-Krujë B 119% Nikël K 29% Bubq K 21% Kodër Thumanë K 43% Cudhi K 16% Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit

996% 21% 29% 63% 90% 53% 14% 45% 19% 22% 62% 86% 33% 20% 36% 12%

798% 41% 55% 76% 96% 48% 20% 38% 23% 34% 117% 136% 35% 23% 47% 14%

Të ardhurat e veta të NJQV-së për banorë krahasuar me mesataren e të ardhurave të veta të NJQVve në Shqipëri për banorë Tabela 15. Të ardhurat e veta të NJQV-së për banorë krahasuar me të mesataren e të ardhurave të veta të NJQV-ve në Shqipëri për banorë

Qarku Durrës Durrës Shijak Manëz Sukth Rashbull Xhafzotaj Gjepalaj Katund i Ri Maminas

Te ardhurat e veta per banore /Mesataren te ardhurave te veta ne shkalle kombëtare per banore 2011 2010 2009 149% 152% 180% 48% 59% 54% 39% 51% 35% 39% 43% 41% 179% 164% 173% 189% 138% 92% 22% 22% 13% 58% 99% 22% 91% 70% 37% 55

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

Ishëm 35% Krujë 88% Fushë-Krujë 122% Nikël 57% Bubq 10% Kodër Thumanë 17% Cudhi 3% Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit

54% 93% 95% 142% 55% 28% 3%

R.Biraçi

102% 73% 88% 125% 11% 19% 2%

Shpenzimet e NJQV-së për banorë krahasuar me mesataren e shpenzimeve të NJQV-ve në Shqipëri për banorë Tabela 16. Shpenzimet totale të NJQV-së për banorë krahasuar me mesataren në nivel vendi të shpenzimeve për banorë të NJQV-ve

Shpenzimet totale per banore/Mesatare e shpenzimeve kapitale per banore ne shkalle kombëtare Qarku Durrës 2011 2010 2009 Durrës 139% 135% 81% Shijak 52% 101% 119% Manëz 51% 62% 120% Sukth 68% 59% 66% Rashbull 122% 102% 101% Xhafzotaj 78% 100% 98% Gjepalaj 97% 114% 43% Katund i Ri 89% 79% 65% Maminas 49% 57% 112% Ishëm 117% 98% 288% Krujë 94% 75% 144% Fushë-Krujë 94% 101% 114% Nikël 90% 92% 162% Bubq 35% 48% 85% Kodër Thumanë 60% 55% 45% Cudhi 71% 71% 87% Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e desertantit Referuar të tre treguesve të zhvilluar në tabelat e mësipërme evidentojmë disa prej NJQV-ve të qarkut Durrës të cilat na prezantohen në pozitë të pabarabartë më NJQV-të e tjera të qarkut. Këto NJQV rezultojnë të kenë një nivel të ulët të të ardhurave të gjeneruara prej NJQV-së për banorë, por njëkohësisht nuk arrijnë as nivelin mesatar të shpenzimeve mesatare të NJQV-ve në shkallë vendi për banorë. Të tilla janë Komunat e Bubqit, Kodër Thumanës, Cudhi, e Gjepalaj. 4.4.3 Performanca financiare dhe fiskale e NJQV-ve Të Qarkut Durrës Le të shikojmë se si prezantohet niveli i të ardhurave dhe shpenzimeve për frymë në NJQV-të e Qarkut Durrës.

56

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Figura 2. Të ardhurat dhe shpenzimet për banorë në NJQV-të e Qarkut Durrës (2008 – 2011)

Të ardhurat totale/banorë Shpenzimet totale / banorë Burimi: Ministria e Financave; INSTAT; Llogaritjet e disertantit Mesatarja e të ardhurave për frymë në NJQV-të e Qarkut Durrës është rreth 54 Euro në vitin 2011, krahasuar me 68 Euro në nivel vendi. E ardhura më e lartë për frymë rezulton në Krujë dhe Fushë Krujë (rreth 70 Euro/banorë), ndërsa më e ulëta në Bubq (rreth 38 Euro/banorë). Thuajse i njëjti trend vihet re edhe në shpërndarjen e shpenzimeve vendore për banorë.

Figura 3. Shpenzimet totale për banorë krahasuar me të ardhurat e veta të NJQV-së për banorë në Qarkun e Durrësit

Shpenzimet totale/banorë Të ardhurat e veta të NJQV-së/banorë Burimi: Ministria e Financave; INSTAT; Llogaritjet e disertantit Referuar hartës për të ardhurat e veta të NJQV-së/banorë, vihet re një korrelacion pozitiv mes numrit të banorëve të NJQV-sëdhe të ardhurave për banorë të gjeneruar nga vetë njësia vendore. Por ndërkohë, kur krahasojmë të dhënat me shpenzimet për banorë sipas NJQV-ve, vëmë re se ky korrelacion nuk ruhet. Pra, ndërkohë që shpenzimet totale për banorë variojnë nga 15 Euro/banorë (Bubq) në 59 Euro/banorë (Durrës), të ardhurat e vetë variojnë nga 1 Euro/banorë (Cudhi) në 74 Euro/banorë (Xhafzotaj). Le të shikojmë se çfarë ndodh në lidhje me investimet kapitale në NJQV-të e Qarkut Durrës, duke përdorur si bazë krahasimore sërish investimet kapitale për frymë në NJQV-të ndryshme. 57

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Figura 4. Investimet kapitale krahasuar me shpenzimet totale të NJQV-ve dhe grantet e kushtëzuara për banorë në NJQV-të e Qarkut Durrës

Investimet kapitale/Totalin e Shpenzimeve Grantet e kushtëzuara/banorë Burimi: Ministria e Financave; INSTAT; Llogaritjet e disertantit Niveli i investimeve kapitale për banorë varion nga një vit në tjetrin, veçanërisht në një pjesë të njësive të qeverisjes vendore (Shijak, Manëz, Bubq, Krujë, Cudhi, Maminas e Gjepalaj). Po ashtu ky nivel varion nga një njësi vendore në tjetrën. Për vitin 2011 niveli më i ulët i investimeve kapitale për frymë është në komunën Manëz 1,3 Euro/banorë dhe më i lartë në Bashkinë Durrës 27 Euro/banorë. Kujtojmë se mesatarja e investimeve kapitale për banorë në nivel vendor është 14,3 Euro. Më e qëndrueshme paraqitet shpërndarja e granteve të kushtëzuara në NJQV-të e Qarkut Durrës me ndonjë përjashtim. Mesatarja e granteve të kushtëzuara për banorë në NJQV-të e Durrësit është rreth 23,4 Euro në vitin 2011, krahasuar me mesataren në shkallë vendi e cila rreth 30 Euro/banorë.Duke iu referuar gjithmonë vitit 2011, nivelin më të ulët të granteve të kushtëzuarapër banorë e ka Komuna Rashbull me 15 Euro/banorë dhe nivelin më të lartë Komuna Cudhi me 42 Euro/banorë. Figura 5. Shpenzimet operative dhe shpenzimet për paga e sigurime të NJQV-ve të Qarkut Durrës

Shpenzimet operative / Shpenzimet totale

Shpenzimet për paga e sigurime / shpenzimet operative Burimi: ministria e Financave; INSTAT; Llogaritjet e disertantit

58

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Në vitin 2011, shpenzimet operative të NJQV-ve të Qarkut Durrës zënë mesatarisht 62 përqind të totalit të shpenzimeve, e krahasueshme me mesataren në nivel vendi prej 66 përqind.Megjithatë për disa njësi shpenzimet operative gjatë vitit 2011 rezultojnë veçanërisht të larta (Shijak,Manëz, Krujë, Cudhi në vlera mes 80-90 përqind) Shpenzimet për paga e sigurime në raport me shpenzimet operative zënë në NJQV-të e Qarkut Durrës mesatarisht 66 për qind, raport gati 10 përqind më i lartë se mesatarja në nivel vendi po për vitin 2011. Në disa prej NJQV-ve vlerat e këtij raporti janë edhe më të larta si p.sh. në Kodër Thumanë, Bubq, Ishëm, etj. 4.4.4 Zhvillimi ekonomik lokal dhe konkurueshmëria e NJQV-ve në Qarkun Durrës NJQV-të luajnë një rol të rëndësishëm në zhvillimin ekonomik. Ato janë bashkë-përgjegjëse për të sjellë/nxitur dhe mbajtur investime në territorin e tyre duke përmirësuar klimën për biznesin. Instrumentet më efektivë për zhvillimin ekonomik lokal janë një sërë strategjish/aksionesh që mundësojnë infrastrukturën dhe lehtësirat e nevojshme për biznesin. Referuar kësaj llogjike,disa prej treguesve që mund të konsiderojmë për të vlerësuar klimën dhe mundësinë për zhvillim ekonomik që ofron një NJQV, janë listuar më poshtë dhe do të shtjellohen më tej në dokument.Të ardhurat nga taksat e biznesit për banorë (ish-Taksa e Biznesit të Vogël, ose Tatimi mbi Fitimin e Thjeshtuar) Tabela 17. Taksa e Biznesit të Vogël (TBV) për banorë sipas NJQV-ve të Qarkut Durrës krahasuar me mesataren për banorë në nivel kombëtar

Qarku Durrës

2008 2009 Durrës 8,26 9,33 Shijak 4,31 4,12 Manëz 2,16 2,05 Sukth 2,16 1,79 Rashbull 3,55 3,60 Xhafzotaj 3,53 3,63 Gjepalaj 0,34 0,37 Katund i Ri 0,67 0,58 Maminas 1,39 1,49 Ishëm 1,44 2,03 Krujë 2,63 2,22 Fushë-Krujë 1,98 2,04 Nikël 0,63 0,94 Bubq 0,90 0,45 Kodër Thumanë 0,20 0,18 Cudhi Mesatarja kombëtare 4,34 4,30 Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit

TBV/banore 2010 7,26 5,15 1,39 1,72 3,08 3,49 0,39 0,55 1,34 2,04 1,80 2,22 0,66 0,25 0,31 4,12

2011 6,97 5,48 1,36 1,36 3,70 3,70 0,61 0,10 1,38 1,72 2,01 2,07 1,06 0,68 0,18 4,37

Referuar këtij treguesi janë fare pak NJQV në Qarkun Durrës që arrijë të gjenerojnë një të ardhur të krahasueshme për banorë prej biznesit. Ato janë Durrësi, Shijaku, Xhafzotaj dhe Rashbulli. Le 59

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

të shikojmë edhe treguesit e tjerë për të vlerësuar se cilat prej NJQV-ve të Qarkut të Durrësit mundësojnë kushte për zhvillimin ekonomik e cilat jo. Të ardhurat nga taksat e pasurisë (tokë dhe ndërtesë), nga taksa e automjeteve, etj. Tabela 18. Të ardhurat nga taksat e pasurisë për banorë sipas NJQV-ve të Qarkut Durrës, krahasuar me mesataren kombëtare për banorë

Taksa e Pasurisë/banore 2008 2009 2010 2011 Durrës 6,04 5,51 5,17 5,48 Shijak 1,09 0,98 1,04 0,92 Manëz 0,66 0,73 0,69 0,73 Sukth 0,71 0,74 0,95 0,92 Rashbull 4,84 5,22 5,61 6,63 Xhafzotaj 2,33 2,21 3,05 4,92 Gjepalaj 0,43 0,26 1,81 2,91 Katund i Ri 0,62 0,25 1,37 1,16 Maminas 1,60 2,19 4,88 3,71 Ishëm 0,77 0,71 0,69 0,35 Krujë 0,61 0,65 4,12 6,32 Fushë-Krujë 6,11 2,84 3,12 2,76 Nikël 2,86 2,77 3,34 3,04 Bubq 0,99 0,60 0,68 0,99 Kodër Thumanë 0,90 0,66 0,92 0,70 Cudhi 0,37 0,45 0,30 Mesatarja ne vend 3,11 2,85 3,10 3,24 Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit Një pjesë e NJQV-ve që rezultojnë të gjenerojnë të ardhura më të larta se ato mesatare në nivel kombëtar nga taksat mbi pasurinë, janë po ashtu njësi që gjenerojnë të ardhura të larta për banorë nga TBV-ja krahasuar me NJQV-të e tjera të Qarkut. Duket se Bashkia Durrës e komunat Xhafzotaj dhe Rashbull i plotësojnë më mirë këto kritere. Numri i bizneseve sipas njësive të qeverisjes vendore; numri i bizneseve për banorë Qarku Durrës

Figura 6. Numri i bizneseve dhe lloji i aktiviteteve sipas NJQV-ve në Qarkun Durrës

Burimi: INSTAT 2012, Llogaritjet e disertantit 60

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Figura 7. Numri i bizneseve për 1000 banorë në NJQV-të e Qarkut Durrës

Burimi: INSTAT 2012, Llogaritjet e disertantit

4.5 Qarku Dibër 4.5.1 Profili i Qarkut Dibër dhe pozicioni i NJQV-ve në Qark Qarku i Dibrës përbëhet prej tre rretheve: atij të Dibrës, Bulqizës dhe të Matit dhe prej 32 njësive të qeverisjes vendore (NJQV) të organizuara, 13 në Rrethin e Dibrës, 7 në Rrethin e Bulqizës dhe 12 në rrethin e Matit. Qarku i Dibrës ka një popullsi prej 131’204 banorësh (në Rrethin e Dibrës janë 59’887 banorë, në Rrethin e Matit janë 44’218 banorë dhe në Rrethin e Bulqizës janë 27’099 banorë) (INSTAT, Census 2011). Figura 8. NJQV-të në Qarkun e Dibrës sipas popullsisë

Burimi: INSTAT, Census 2011; Llogaritjet disertantit Referuar të dhënave të INSTAT-it gjatë periudhës mes dy Census-eve 2001 dhe 2011, popullsia në qarkun e Dibrës ka pësuar ndryshime të ndjeshme. Në Tetor të vitit 2011 popullsia në Qarkun e 61

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Dibrës rezulton rreth 53’000 banorë më pak se në vitin 2001. Të gjitha NJQV-të e Qarkut Dibër kanë humbur mesatarisht rreth 710 banorë gjatë 10 vjetëve. Rrethi i Dibrës ka humbur rreth 27’400 banorë gjatë viteve 2001–2011. Figura 9. Ndryshimi i popullsisë në NJQV-të sipas rretheve dhe qarqeve 2001 – 2011

Burimi: INSTAT 2011 , Llogaritjet disertantit 62

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Edhe në Rrethin e Dibrës vihen re ndryshime të dukshme në të dhënat për popullsinë mes dy burimeve, INSTAT-it dhe RGJC-së. Tabela 19. Diferenca mes popullsisë sipas INSTAT-it dhe RGJC-së në 2011 për Qarkun Dibër RRETHI BULQIZE BULQIZE BULQIZE BULQIZE BULQIZE BULQIZE BULQIZE DIBËR DIBËR DIBËR DIBËR DIBËR DIBËR DIBËR DIBËR DIBËR DIBËR DIBËR DIBËR DIBËR MAT MAT MAT MAT MAT MAT MAT MAT MAT MAT MAT MAT

NJQV-ja BULQIZË FUSHE BULQIZË GJORICË MARTANESH OSTREN SHUPENZË TREBISHT TOTAL BULQIZË ARRAS FUSHE CIDHËN FUSHE MUHURR KALA E DODËS KASTRIOT LURË LUZNI MAQELLARË MELAN PESHKOPI QENDËR TOMIN SELISHTË SLLOVË TOTAL DIBËR BAZ BURREL DERJAN GURRË KLOS KOMSI LIS MACUKULL RUKAJ SUÇ ULËZ XIBËR TOTAL MAT TOTAL QARKU

INSTAT 2011 8.177 3.342 4.214 1.836 3.034 5.503 993 27.099 3.055 2.909 2.780 2.252 6.200 1.096 2.433 10.662 3.649 13.251 7.590 1.605 2.405 59.887 2.228 10.862 1.102 3.369 7.873 4.283 3.824 1.565 2.507 2.716 1.229 2.660 44.218 131.204

RGJC 2011 12.328 4.012 5.265 2.437 4.210 6.748 5.149 40.149 3.908 3.657 3.484 3.091 7.418 1.477 3.167 13.367 4.456 18.747 8.557 1.933 3.234 76.496 3.198 16.842 3.528 4.031 10.137 5.232 4.732 2.368 3.604 3.466 1.989 3.390 62.517 179.162

DIFERENCA -4.151 -670 -1.051 -601 -1.176 -1.245 -4.156 -13.050 -853 -748 -704 -839 -1.218 -381 -734 -2.705 -807 -5.496 -967 -328 -829 -16.609 -970 -5.980 -2.426 -662 -2.264 -949 -908 -803 -1.097 -750 -760 -730 -18.299 -47.958

Burimi: INSTAT, Census 2011; RGJC 2012 dhe Llogaritjet e disertantit Duke patur parasysh morfologjinë e territorit njësitë e qeverisjes vendore në Qarkun Dibër prezantohen fare të vogla përsa i përket sipërfaqes së banueshme dhe numrit të popullsisë. Kjo reflektohet edhe në dendësinë relativisht të lartë krahasuar me mesataren e vendit,159 banorë/km² krahasuar me 94 banorë/km² në nivel vendi. Dendësia më e ulët është në Komunën e Lurës, në Rrethin Mat me 8 banorë/km² dhe ajo më e lartë është në Bashkinë e Peshkopisë me 2’985 63

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

banorë/km². Më tepër se 75 përqind e NJQV-ve të qarkut kanë më pak se 5’000 banorë dhe 26 përqind e tyre kanë më pak se 2’000 banorë. Tabela 20. Klasifikimi i NJQV-ve të Qarkut Dibër sipas numrit të popullsisë krahasuar me shifrat në nivel vendi Klasifikimi i NJQV-ve sipas numrit të popullsisë Popullsia Popullsia Mesatare per NJQV < 2'000 2'000-5'000 5'000-10'000 10'000-20'000 20'000-30'000 30'000-50'000 50'000-100'000 100'000-200'000 > 200'000

Qarku Dibër 4,89% 3.916 25,71% 51,43% 14,29% 8,57% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%

Shqipëria 100,00% 8.016 27,61% 34,58% 26,27% 6,70% 1,61% 1,07% 1,61% 0,27% 0,27%

Burimi: INSTAT, Census 2011; Llogaritjet disertanti Njësitë e qeverisjes vendore të Qarkut Dibër zënë mesatarisht 3.9 për qind të totalit të shpenzimeve vendore, ose 0,1 përqind të PBB-së. Grafik 9. Shpenzimet e NJQV-ve të Qarkut Dibër krahasuar me shpenzimet e përgjithshme vendore

27.313.000

16,0% 26.700.000

20.000.000

18,0% 30.522.769

25.000.000

32.848.191

30.000.000

20,0% 32.492.019

35.000.000

14,0% 12,0% 10,0%

15.000.000

8,0%

10.000.000

6,0%

5.000.000

4,1%

4,9%

4,0% 3,8%

2,9%

3,8%

-

2,0% 0,0%

2008

2009

Totali I Shpenzimeve Vendore

2010

2011

2012

Shpenzimet Vendore Diber

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit Shpenzimet kapitale në NJQV-të e Qarkut Dibër përbëjnë mesatarisht 40 përqind të shpenzimeve, ndërsa shpenzimet për personelin rreth 34 përqind të totalit të shpenzimeve.

64

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Grafik 10. Shpenzimet Kapitale në raport me Shpenzimet Operative në NJQV-të e Qarkut Dibër

2012

308.000

2011

259.000

516.000

2010

406.810

751.017

2009

875.304

2008

634.410

723.000

738.252 697.245

0%

20%

40%

60%

Shpenzimet Kapitale

80%

100%

Shpenzimet Operative

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit Të ardhurat e NJQV-ve në Qarkun Dibër ndjekin pak a shumë tendencën e shpenzimeve. Por ajo që bie në sy në rastin e qarkut Dibër është se niveli i të ardhurave të NJQV-ve përbën rreth 7 përqind të të ardhurave totale vendore, e kjo vjen kryesisht si rezultat i granteve të kushtëzuara të destinuara për këtë qark. Grafik 11. Të ardhurat e NJQV-ve të Qarkut Dibër kundrejt totalit të të ardhurave vendore në Shqipëri 35.000.000

18,0%

15.000.000

8,3%

8,2%

10.000.000 5.000.000

27.333.000

20.000.000

14,0% 12,0%

7,6%

6,0%

26.700.000

25.000.000

16,0% 30.522.769

30.000.000

32.848.191

20,0%

33.658.261

40.000.000

6,6%

10,0% 8,0% 4,0% 2,0%

3,6%

-

0,0% 2008

2009

2010

Totali I te Ardhurave Vendore

2011

2012

Te Ardhurat QARKU DIBER

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit Grafiku më poshtë tregon pikërisht përbërjen e të ardhurave të NJQV-ve në Qarkun e Dibrës. Ajo që bie në sy edhe në këtë grafik është vendi që zënë të ardhurat prej granteve të kushtëzuara në totalin e të ardhurave vendore me rreth 60 përqind të totalit të të ardhurave. 65

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Grafik 12. Përbërja e të ardhurave të NJQV-ve në Qarkun e Dibrës 2012

2011

Tw Ardhurat e Veta Vendore (Tatimore+JoTatimore)

2010

Te Ardhurat Vendore nga Transferta e Pakushtezuar

2009

Te Ardhurat Vendore nga Grantet e Kushtezuara

2008 0%

20%

40%

60%

80%

100%

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit 4.5.2 Pabarazitë dhe dallimet mes NJQV-ve të Qarkut Dibër Për të vlerësuar pabarazitë dhe dallimet që ekzistojnë mes NJQV-ve të Qarkut Dibër, veçanërisht në lidhje me situatën financiare dhe fiskale, do të shikojmë një sërë treguesish në tabelat dhe analizat e mëposhtme: Buxheti vendor i NJQV-së në raport me mesataren e buxhetit vendor të NJQV-ve të Qarkut. Grafik 13. Raporti mes buxheteve të NJQV-ve me mesataren e buxheteve të NJQV-ve të Qarkut Dibër

Buxhetet vendore kundrejt mesatares në nivel Qarku për Dibrën 350% 300% 250% 200% 150% 100% 50% 0%

Buxhetet vendore kundrejt mesatares ne nivel Qarku per Dibren

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit

66

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Të ardhurat e veta të NJQV-së për banorë krahasuar me mesataren e të ardhurave të veta të NJQVve në Shqipëri për banorë Grafik 14. Të ardhurat e veta të NJQV-së për banorë (në Qarkun Dibër) krahasuar me të mesataren e të ardhurave të veta të NJQV-ve në Shqipëri për banorë 100,0% 90,0% 80,0% 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0%

Të ardhurat e veta të NJQV-së për banorë (në Qarkun Dibër) krahasuar me të mesataren e të ardhurave të veta të NJQV-ve në Shqipëri për banorë

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit Shpenzimet e NJQV-së për banorë krahasuar me mesataren e shpenzimeve te NJQV-ve në Shqipëri për banorë Grafik 15. Shpenzimet totale të NJQV-së për banorë (në Qarkun Dibër) krahasuar me mesataren në nivel vendi të shpenzimeve për banorë të NJQV-ve Shpenzimet totale të NJQV-së për banorë (në Qarkun Diber) krahasuar me mesataren në nivel vendi të shpenzimeve për banorë të NJQV-ve 450% 400% 350% 300% 250% 200% 150% 100% 50% 0%

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet t e disertantit 67

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Referuar të tre treguesve të zhvilluar në grafikët e mësipërme evidentojmë disa prej NJQV-vë të qarkut Dibër të cilat na prezantohen në pozitë të pabarabartë më NJQV-të e tjera të qarkut. Këto NJQV rezultojnë të kenë një nivel të ulët të të ardhurave të gjeneruara prej NJQV-së për banorë, por njëkohësisht nuk arrijnë as nivelin mesatar të shpenzimeve mesatare të NJQV-ve në rang vendi për banorë. Të tilla janë mbi 50 për qind e NJQV-ve të Qarkut Dibër, si: Tomin, Kastriot, Zall Dardhë, Fushë Bulqizë, Komsi, Rukaj, Xibër, etj. 4.5.3 Performanca financiare dhe fiskale e NJQV-ve Të Qarkut Dibër Le të shikojmë se si prezantohen në nivel të të ardhurave dhe shpenzimeve për fryme NJQV-të e Qarkut Dibër. Figura 10. Të ardhurat dhe shpenzimet për banorë në NJQV-të e Qarkut Dibër (2008 – 2011)

Të ardhurat totale/banorë Shpenzimet totale/banorë Burimi: Ministria e Financave; INSTAT; Llogaritjet e disertantit Mesatarja e të ardhurave për fryme në NJQV-të e Qarkut Dibër është rreth 93,51 Euro në vitin 2011, krahasuar me 68 Euro në nivel vendi. Kjo mesatare ndjeshëm mëe lartë se ajo kombëtare, rezulton kryesisht si rezultat i granteve të kushtëzuara të alokuara në këtë qark. E ardhura më e lartë për frymë rezulton në Lurë, Zall Dardhë dhe Zall Reç (mbi 150 Euro/banorë), ndërsa më e ulëta në Maqellarë e Tomin (rreth 55 Euro/banorë) Thuajse i njëjti trend vihet re edhe në shpërndarjen e shpenzimeve vendore për banorë. Figura 11. Shpenzimet totale për banorë krahasuar me të ardhurat e veta të NJQV-së për banorë në Qarkun e Dibrës

Shpenzimet totale/banorë Të ardhurat e veta të NJQV-së/banorë Burimi: Ministria e Financave; INSTAT; Llogaritjet e disertantit 68

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Referuar hartës për të ardhurat e veta të NJQV-së/banorë, vihet re një korrelacion pozitiv mes numrit të banorëve të NJQV-së dhe të ardhurave për banorë të gjeneruar nga vetë njësia vendore. Por ndërkohë, kur krahasojmë të dhënat me shpenzimet për banorë sipas NJQV-ve, vëmë re se ky korrelacion nuk ruhet. Pra ndërkohë që shpenzimet totale për banorë variojnë nga 13,53 Euro/banorë (Fushë Çidhen) në 122,62 Euro/banorë (Derjan), të ardhurat e veta variojnë nga 0,22 Euro/banorë (Gurë) në 33,46 Euro/banorë (Peshkopi). Le të shikojmë se çfarë ndodh në lidhje me investimet kapitale në NJQV-të e Qarkut Dibër, duke përdorur si bazë krahasimore sërish investimet kapitale për frymë në NJQV-të të ndryshme. Figura 12. Investimet kapitale krahasuar me shpenzimet totale të NJQV-ve dhe grantet e kushtëzuara për banorë në NJQV-të e Qarkut Dibër

Investimet kapitale/Totalin e Shpenzimeve Grantet e kushtëzuara/banorë Burimi: Ministria e Financave; INSTAT; Llogaritjet e disertantit Niveli i investimeve kapitale për banorë varion nga një vit në tjetrin, veçanërisht në një pjesë të njësive të qeverisjes vendore (Macukull, Tomin, Selishtë, Lis, Ulez, Ostren, Trebisht/Klenj). Po ashtu ky nivel varion nga një njësi vendore, në tjetrën. Për vitin 2011 niveli më i ulët i investimeve kapitale për frymë është në komunën Arras 1,79 Euro/banorë dhe më i lartë në Komunën Suç, 102,42 Euro/banorë. Ndërkohe janë 5 NJQV të cilat raportojnë zero investime kapitale për vitin 2011 (Shupenzë, Zall Reç, Fushë Cidhen, Macukull dhe Lis). Kujtojmë se mesatarja e investimeve kapitale për banorë në nivel vendor është 14,3 Euro. Më e qëndrueshme paraqitet shpërndarja e granteve të kushtëzuara në NJQV-të e Qarkut Dibrës me ndonjë përjashtim. Mesatarja e granteve të kushtëzuara për banorë në NJQV-të e Dibrës është rreth 60,16 Euro në vitin 2011, thuajse dy herë më shumë krahasuar me mesataren në nivel vendi prej rreth 30 Euro/banorë. Duke iu referuar gjithmonë vitit 2011, nivelin më të ulët të granteve të kushtëzuara për banorë e ka Komuna Klenje/Trebisht (30 Euro/banorë) dhe nivelin më të lartë Komuna Zall Reҫ (115,34 Euro/banorë)

69

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Figura 13. Shpenzimet operative dhe shpenzimet për paga e sigurime të NJQV-ve të Qarkut Dibër

Shpenzimet operative / Shpenzimet totale

Shpenzimet për paga e sigurime / shpenzimet operative Burimi: Ministria e Financave; INSTAT; Llogaritjet e disertantit Në vitin 2011, shpenzimet operative të NJQV-ve të Qarkut Dibër zënë mesatarisht 69 përqind të totalit të shpenzimeve, e krahasueshme me mesataren në nivel vendi prej 66 përqind. Megjithatë për disa njësi shpenzimet operative gjatë vitit 2011 rezultojnë veçanërisht të larta (Shupenzë, Zall Reç, Fushë Cidhen, Arras, Macukull, Lis, etj. në vlera rreth 100 përqind) Shpenzimet për paga e sigurime në raport me shpenzimet operative zënë në NJQV-të e Qarkut Dibër mesatarisht 63 përqind, raport gati 7 përqind më i lartë se mesatarja në nivel vendi po për vitin 2011. Në disa prej NJQV-ve vlerat e këtij raporti janë edhe më të larta (si p.sh. në Ulëz, Selishtë, Melan, Fushë Bulqizë, etj.) 4.5.4 Zhvillimi ekonomik lokal dhe konkurueshmëria e NJQV-ve në Qarkun Dibër Disa prej treguesve që mund të konsiderojmë për të vlerësuar klimën dhe mundësinë për zhvillim ekonomik që ofron një NJQV, janë listuar më poshtë. Të ardhurat nga taksat e biznesit për banorë (ish-Taksa e Biznesit të Vogël, ose Tatimi mbi Fitimin i Thjeshtuar)

70

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Grafik 16. Taksa e Biznesit të Vogël (TBV) për banorë sipas NJQV-ve të Qarkut Dibër krahasuar me mesataren për banorë në nivel kombëtar

Të ardhurat nga taksat e biznesit të vogël për banorë sipas NJQV-ve të Qarkut Diber krahasuar me mesataren kombëtare për banorë 1,60 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 -

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit Të ardhurat nga taksat e pasurisë (tokë dhe ndërtesë), nga taksa e automjeteve, etj. Grafik 17. Të ardhurat nga taksat e pasurisë për banorë sipas NJQV-ve të Qarkut Dibër, krahasuar me mesataren kombëtare për banorë

Të ardhurat nga taksat e pasurisë për banorë sipas NJQV-ve të Qarkut Dibër, krahasuar me mesataren kombëtare për banorë 0,70 0,60 0,50 0,40

0,30 0,20 0,10 -

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit Numri i bizneseve sipas njësive të qeverisjes vendore; numri i bizneseve për banorë

71

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Figura 14. Numri i bizneseve dhe lloji i aktiviteteve sipas NJQV-ve në Qarkun Dibër

Burimi: INSTAT 2012, Llogaritjet te disertantit Figura 15. Numri i bizneseve për 1000 banorë në NJQV-të e Qarkut Dibër

Burimi: INSTAT 2012, Llogaritjet tona Treguesit e mësipërm japin një panoramë më të plotë të mundësisë që NJQV-të e Qarkut Dibër kanë për të nxitur zhvillimin ekonomik lokal e për të gjeneruar rrjedhimisht të ardhura të konsiderueshme prej taksës së biznesit të vogël apo taksës së pasurisë. Janë fare pak NJQV (Bulqizë, Burrel e Peshkopi) të cilat arrijnë të gjenerojnë nga biznesi i vogël një të ardhur të krahasueshme me mesataren në nivel vendi. Ndërkohë përsa i përket taksës së pasurisë e cila lidhet njëkohësisht edhe me kërkesën për të zhvilluar territorin, asnjë nga NJQV-të nuk e arrin mesataren në nivel vendi.

72

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

4.6 Qarku Fier 4.6.1 Profili i Qarkut Fier dhe pozicioni i NJQV-ve në Qark Qarku i Fierit përbëhet prej 3 rretheve: Fier, Lushnjë dhe Mallakastër, si dhe 42 njësive të qeverisjes vendore (NJQV) të organizuara, 17 në Rrethin e Fierit; 16 në Rrethin e Lushnjës dhe 9 në Rrethin e Mallakastrës. Qarku i Fierit ka një popullsi prej 310’331 banorësh (në Rrethin e Fierit – 165’356 banorë; në Rrethin e Lushnjës – 117’913 banorë dhe në Rrethin e Mallakastrës – 27’062 banorë) (INSTAT, Census 2011). Figura 16 NJQV-të në Qarkun e Fierit sipas popullsisë

Burimi: INSTAT, Census 2011; Llogaritjet e disertantit Këto shifra paraqiten konsiderueshëm më të ulta (rreth 36 përqind më pak) referuar të dhënave të Regjistrit të Gjendjes Civile, sipas të cilit në Janar 2012 popullsia e Qarkut të Fierit rezulton 488’558 banorë (në Rrethin e Fierit – 266’733 banorë; në Rrethin e Lushnjës –178’759 banorë; dhe në Rrethin e Mallakastrës – 43’066 banorë). 73

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Tabela 21. Diferenca mes popullsisë sipas INSTAT-it dhe RGJC-së në 2011 për Qarkun Fier Rrethi

NJQV-ja FIER CAKRAN FIER DERMENAS FIER FIER FIER FRAKULL FIER KUMAN FIER KURJAN FIER LEVAN FIER LIBOFSHE FIER MBROSTAR FIER PATOS FIER PORTEZ FIER QENDËR FIER ROSKOVEC FIER RUZHDIE FIER STRUM FIER TOPOJË FIER ZHARRËZ TOTAL RRETHI FIER LUSHNJË ALLKAJ LUSHNJË BALLAGAT LUSHNJË BUBULLIMË LUSHNJË DIVJAKË LUSHNJË DUSHK LUSHNJË FIERSHEGAN LUSHNJË GOLEM LUSHNJË GRABIAN LUSHNJË GRADISHTË LUSHNJË HYZGJOKAJ LUSHNJË KARBUNARË LUSHNJË KOLONJË LUSHNJË KRUTJE LUSHNJË LUSHNJË LUSHNJË RREMAS LUSHNJË TËRBUF TOTAL RRETHI LUSHNJE MALLAKASTËR ARANITAS MALLAKASTËR BALLSH MALLAKASTËR FRATAR MALLAKASTËR GRESHICË MALLAKASTËR HEKAL MALLAKASTËR KUTË MALLAKASTËR NGRAÇAN MALLAKASTËR QENDËR MALLAKASTËR SELITË TOTAL RRETHI MALLAKASTËR TOTAL QARKU FIER

INSTAT 2011 11.722 7.788 55.845 6.820 5.611 3.618 8.159 6.149 7.460 15.397 8.259 4.207 4.975 2.326 7.538 4.246 5.236 165.356 4.319 2.461 5.548 8.445 7.872 7.023 5.243 3.638 7.521 2.603 4.193 5.728 7.564 31.105 4.449 10.201 117.913 2.714 7.657 3.221 1.152 2.623 1.977 588 6.253 877 27.062 310.331

RGJC 2011 16.507 12.424 84.632 10.466 8.308 5.346 17.368 10.316 10.391 30.990 11.229 12.107 8.468 3.298 9.061 7.567 8.255 266.733 6.138 3.594 7.111 13.644 11.291 9.316 7.626 6.371 10.664 3.548 5.517 8.394 10.213 53.522 6.547 15.263 178.759 5.233 11.902 6.776 2.061 4.833 3.393 8.868 43.066 488.558

DIFERENCA -4.785 -4.636 -28.787 -3.646 -2.697 -1.728 -9.209 -4.167 -2.931 -15.593 -2.970 -7.900 -3.493 -972 -1.523 -3.321 -3.019 -101.377 -1.819 -1.133 -1.563 -5.199 -3.419 -2.293 -2.383 -2.733 -3.143 -945 -1.324 -2.666 -2.649 -22.417 -2.098 -5.062 -60.846 -2.519 -4.245 -3.555 -909 -2.210 -1.416 588 -2.615 877 -16.004 -178.227

Burimi: INSTAT, Census 2011; RGJC 2012 dhe Llogaritjet e disertantit

74

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Popullsia e Qarkut Fier përbën rreth 11,08 përqind të popullsisë së vendit, referuar të dhënave të Census-it të vitit 2011 popullsia mesatare për njësi të qeverisjes vendore në këtë qark rezulton 7’389 banorë/NJQV. Kjo mesatare është afër (rreth 7 përqind më e ulët) mesatares së popullsisë për NJQV në rang vendi (8’016 banorë/NJQV). Rreth 43 përqind e NJQV-ve kanë popullsi më të vogël se 5’000 banorë (kryesisht njësitë e Rrethit të Mallakastrës) dhe 12 për qind e NJQV-ve kanë popullsi më të lartë se 10’000 banorë. Tabela 22 Klasifikimi i NJQV-ve të Qarkut Fier sipas numrit të popullsisë krahasuar me shifrat në nivel vendi Klasifikimi i NJQV-ve sipas numrit të popullsisë Popullsia Popullsia Mesatare per NJQV < 2'000 2'000-5'000 5'000-10'000 10'000-20'000 20'000-30'000 30'000-50'000 50'000-100'000 100'000-200'000 > 200'000

Fier 11,08% 7.389 9,52% 33,33% 45,24% 7,14% 0,00% 2,38% 2,38% 0,00% 0,00%

Shqipëria 100,00% 8.016 27,61% 34,58% 26,27% 6,70% 1,61% 1,07% 1,61% 0,27% 0,27%

Burimi: INSTAT, Census 2011; Llogaritjet e disertantit Dendësia mesatare e popullsisë është 320,28 banorë/km², krahasuar me 97,4 banorë/km² në shkallë vendi. Dendësia reflekton kryesisht përqëndrimin e popullsisë në njësi vendore me sipërfaqe jo shumë të madhe dhe kjo lidhet kryesisht me morfologjinë e territorit në të cilin shtrihet qarku i Fierit. Fieri me 4’212 banorë/km² dhe Ballshi me 3’085 banore/km² janë njësitë vendore me dendësi më të lartë, ndërsa Komunat Selitë me 25,47 banorë/km² dhe Kutë me (35,14 banorë/km² janë njësitë me dendësinë më të ulët. Me dendësi të ulët janë edhe njësitë Hekal, Aranitas, Topojë, etj. Njësitë e qeverisjes vendore të Qarkut Fier përbëjnë rreth 8,4 përqind të totalit të shpenzimeve vendore, ose 0,21 për qind të PBB-së. Niveli më i lartë i shpenzimeve krahasuar me totalin e shpenzimeve vendore vihet re në vitin 2012 me rreth 9,4 përqind të buxhetit vendor krahasuar me 8,0 përqind në vitin 2010, kjo ndonëse në vlerë nominale viti 2010 shënon nga nivelet më të ulëta të shpenzimeve krahasuar me vitet 2008-2012. Tendenca e shpenzimeve të NJQV-ve të Qarkut Fier, si pjesë e totali të shpenzimeve vendore, është disi e ndryshme prej pjesës më të madhe të qarqeve, në të cilat vihet re niveli më i lartë i shpenzimeve gjatë vitit 2009 dhe rënie e ndjeshme e tyre gjatë viteve 2010-2012. Në qarkun Fier, në vitin 2009 NJQV-të shpenzojnë më tepër krahashuar me vitet e tjera 2008-2012, por në raport me totalin e shpenzimeve vendore, niveli më i lartë raportohet në vitin 2012.

75

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Grafik 18. Shpenzimet e NJQV-ve të Qarkut Fier krahasuar me shpenzimet e përgjithshme vendore

18,0%

15.000.000

8,2%

8,4%

10.000.000

8,0%

8,5%

27.313.000

20.000.000

16,0% 26.700.000

30.522.769

25.000.000

32.848.191

30.000.000

20,0% 32.492.019

35.000.000

9,4%

14,0% 12,0% 10,0% 8,0% 6,0% 4,0%

5.000.000

2,0%

-

0,0% 2008

2009

2010

Totali I Shpenzimeve Vendore

2011

2012

Shpenzimet Vendore Fier

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit Pjesa më e madhe e shpenzimeve në të gjitha NJQV-të e Qarkut shkon për shpenzime operative ku mesatarisht gjatë viteve 2008-2012 ishin rreth 72 përqind, nga të cilat pagat dhe sigurimet përbëjnë 40,1 përqind ose mesatarisht 10,28 përqind të totalit të shpenzimeve vendore në shkalle vendi. Shpenzimet kapitale kanë pësuar rënie të ndjeshme në raport me shpenzimet operative pas vitit 2009 dhe arrijnë nivelin më të ulët prej vetëm 23 përqind të totalit të shpenzimeve në nivel Qarku në vitin 2012. Shpenzimet për paga dhe sigurime arrijnë nivelin më të lartë si në përqindje ashtu edhe në vlerë nominale në vitin 2011 me 44,3 përqind të shpenzimeve vendore. Pjesa që zënë pagat dhe sigurimet në totalin e shpenzimeve të NJQV-ve të qarkut Fier është ndër më të lartat krahasuar me qarqet e tjerë.

76

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Grafik 19. Shpenzimet Kapitale në raport me Shpenzimet Operative në NJQV-të e Qarkut Fier

2012

589.000

1.977.000

2011

543.000

1.720.000

2010

624.390

1.831.322

2009

944.684

1.807.380

2008

887.021

1.762.651

0%

20%

40%

Shpenzimet Kapitale

60%

80%

100%

Shpenzimet Operative

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit Të ardhurat e NJQV-ve të Qarkut Fier përbëjnë rreth 13,7 përqind të totalit të të ardhurave vendore në shkalle vendi. Ato ndjekin një tendencë rritëse deri ne vitin 2011 dhe bien ndjeshëm në vitin 2012.

27.333.000

30.000.000

20,0% 26.700.000

30.522.769

35.000.000

32.848.191

40.000.000

33.658.261

Grafik 20. Të ardhurat e NJQV-ve të Qarkut Fier kundrejt totalit të të ardhurave vendore në Shqipëri

18,0% 17,0%

25.000.000

16,0% 15,8%

20.000.000

15,0% 14,0%

15.000.000

14,2%

10.000.000

14,0%

13,1%

11,0%

11,2% 2008

13,0% 12,0%

5.000.000

-

19,0%

10,0% 2009

2010

Totali I te Ardhurave Vendore

2011

2012

Te Ardhurat QARKU FIER

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit

77

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Të ardhurat e NJQV-ve të Qarkut Fier përbëhen në më pak se një të tretën e tyre (me 29,13 përqind) prej të ardhurave të veta të NJQV-ve. Të ardhurat nga grantet e pakushtëzuara përbëjnë rreth 25,4 përqind të të ardhurave të NJQV-ve të Qarkut Fier, ndërsa të ardhurat nga transfertat e kushtëzuara janë përbërë nga 39 përqind të totalit të të ardhurave vendore në vitin 2008, në 50 përqind të këtij totali në vitin 2010. Rritja e vlerës së transfertës së kushtëzuar gjatë viteve 20092011 ndjek pak a shumë të njëjtën tendencë në të gjithë vendin. Grafik 21. Përbërja e të ardhurave të NJQV-ve në Qarkun e Fierit 2012 2011

Tw Ardhurat e Veta Vendore (Tatimore+JoTatimore)

2010

Te Ardhurat Vendore nga Transferta e Pakushtezuar

2009

Te Ardhurat Vendore nga Grantet e Kushtezuara

2008 0%

20%

40%

60%

80%

100%

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit 4.6.2 Pabarazitë dhe dallimet mes NJQV-ve të Qarkut Fier Për të vlerësuar pabarazitë dhe dallimet që ekzistojnë mes NJQV-ve të Qarkut Fier, veçanërisht në lidhje me situatën financiare dhe fiskale, do të shikojmë një sërë treguesish të trajtuar dhe analizuara në grafikët e mëposhtëm: Buxheti vendor i NJQV-së në raport me mesataren e buxhetit vendor të NJQV-ve të Qarkut. Grafik 22. Raporti mes buxheteve të NJQV-ve me mesataren e buxheteve të NJQV-ve të Qarkut Fier Raporti mes buxheteve të NJQV-ve me mesataren e buxheteve të NJQV-ve të Qarkut Fier 800% 700% 600% 500% 400% 300% 200% 100% 0%

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit 78

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Të ardhurat e veta të NJQV-së për banorë krahasuar me mesataren e të ardhurave të veta të NJQVve në shkalle vendi për banorë. Grafik 23. Të ardhurat e veta të NJQV-së për banorë (në Qarkun Fier) krahasuar me të mesataren e të ardhurave të veta të NJQV-ve në Shqipëri për banorë.

Të ardhurat e veta të NJQV-së për banorë (në Qarkun Fier) krahasuar me mesataren e të ardhurave të veta të NJQV-ve në Shqipëri për banorë 7,00 6,00 5,00

4,00 3,00 2,00 1,00 -

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet disertantit Shpenzimet e NJQV-së për banorë krahasuar me mesataren e shpenzimeve te NJQV-ve në shkalle vendi për banorë. Grafik 24. Shpenzimet totale të NJQV-së për banorë (në Qarkun Fier) krahasuar me mesataren në nivel vendi të shpenzimeve për banorë të NJQV-ve

Shpenzimet totale të NJQV-së për banorë (në Qarkun Fier) krahasuar me mesataren në nivel vendi të shpenzimeve për banorë të NJQV-ve 250% 200%

150% 100% 50% 0%

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit 79

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Referuar të tre treguesve të zhvilluar në grafikët më sipër evidentojmë një numër të konsiderueshëm të NJQV-vë të qarkut Fier të cilat na prezantohen në pozitë të pabarabartë me NJQV-të e tjera të qarkut. Këto NJQV rezultojnë të kenë një nivel të ulët të të ardhurave të gjeneruara prej NJQV-së për banorë, por njëkohësisht nuk arrijnë as nivelin mesatar të shpenzimeve mesatare të NJQV-ve në shkalle vendi për banorë. Të tilla janë Komunat Cakran, Dermenas, Hysgjokaj, Ruzhdie, Strumë, etj. 4.6.3 Performanca financiare dhe fiskale e NJQV-ve Të Qarkut Fier Le të shikojmë se si prezantohen në nivel të ardhurat dhe shpenzimet për frymë në NJQV-të e Qarkut Fier Figura 17. Të ardhurat dhe shpenzimet për banorë në NJQV-të e Qarkut Fier (2008 – 2011)

Të ardhurat totale/banorë Shpenzimet totale / banorë Burimi: Ministria e Financave; INSTAT; Llogaritjet disertantit Mesatarja e të ardhurave për banorë në NJQV-të e Qarkut Fier është rreth 59,31 Euro në vitin 2011, krahasuar me 68 Euro në nivel vendi. E ardhura më e lartë për banorë rezulton në Selitë (Kapaj) dhe Qendër Fier respektivisht me 120,5 dhe 117,75 Euro/banorë, ndërsa më e ulëta në Fier Shegan, Terbuf, Dushk me rreth 37 Euro/banorë Thuajse i njëjti trend vihet re edhe në shpërndarjen e shpenzimeve vendore për banorë.

80

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Figura 18. Shpenzimet totale për banorë krahasuar me të ardhurat e veta të NJQV-së për banorë në Qarkun e Fierit

Shpenzimet totale/banorë Të ardhurat e veta të NJQV-së/banorë Burimi: Ministria e Financave; INSTAT; Llogaritjet e disertantit Referuar hartës për të ardhurat e veta të NJQV-së/banorë, vazhdon të ruhet dhe në njësitë e këtij qarku një korrelacion pozitiv mes numrit të banorëve të NJQV-së dhe të ardhurave për banorë të gjeneruar nga vetë njësia vendore. Por ndërkohë, kur krahasojmë të dhënat me shpenzimet për banorë sipas NJQV-ve, vëmë re se ky korrelacion nuk ruhet. Pra ndërkohë që shpenzimet totale për banorë variojnë nga 12,30 Euro/banorë në Hysgjokaj në 85,95 Euro/banorë në Selitë/Kapaj, të ardhurat e veta të NJQV-ve variojnë nga 3,29 Euro/banorë në Selitë/Kapaj në 95,71 Euro/banorë në Kuman. Le të shikojmë se çfarë ndodh në lidhje me investimet kapitale në NJQV-të e Qarkut Fier, duke përdorur si bazë krahasimore sërish investimet kapitale për frymë në NJQV-të ndryshme.

81

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Figura 19. Investimet kapitale krahasuar me shpenzimet totale të NJQV-ve dhe grantet e kushtëzuara për banorë në NJQV-të e Qarkut Fier

Investimet kapitale/Totalin e Grantet e kushtëzuara/banorë Shpenzimeve Burimi: Ministria e Financave; INSTAT; Llogaritjet e disertantit Niveli i investimeve kapitale për banorë varion me ndryshime nga një vit në tjetrin, veçanërisht në një pjesë të njësive të qeverisjes. Për vitin 2011, NJQV-të në Qarkun e Fierit shpenzuan mesatarisht 10,34 Euro/banorë për investime kapitale, ndërkohë që mesatarja në shkalle vendi është 14,3 Euro/banorë. Nëntë NJQV shpenzuan gjatë këtij viti më tepër se mesatarja në nivel vendi për banorë për investime kapitale (Kuman, Divjakë, Ballagat, Bubullinjë, Kolonjë, Remas, Fratar, Selitë/Kapaj). Duke iu referuar të ardhurave të veta të NJQV-ve të mësipërme lexohet qartë që në një pjesë të NJQV-ve investimet kapitale janë bërë nëpërmjet granteve të kushtëzuara (si psh në Ballagat, Remas, Fratar e Seitë/Kapaj) Mesatarja e granteve të kushtëzuara për banorë në NJQV-të e Fierit është rreth 29,51 Euro/banorë në vitin 2011, fare pranë mesatares kombëtare prej rreth 30 Euro/banorë. Duke iu referuar gjithmonë vitit 2011, nivelin më të ulët të granteve të kushtëzuara për banorë e kanë Komunat Dushk, Allkaj, Fier Shegan me rreth 16 Euro/banorë dhe nivelin më të lartë Komunat Selitë/Kapaj e Ngracan me rreth 70-80 Euro/banorë.

82

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Figura 20 Shpenzimet operative dhe shpenzimet për paga e sigurime të NJQV-ve të Qarkut Fier

Shpenzimet operative / Shpenzimet totale

Shpenzimet për paga e sigurime / shpenzimet operative Burimi: Ministria e Financave; INSTAT; Llogaritjet e disertantit Në vitin 2011, shpenzimet operative të NJQV-ve të Qarkut Fier zënë mesatarisht 75 përqind të totalit të shpenzimeve, diçka më lartë krahasuar me mesataren në nivel vendi prej 66 përqind. Ndërkohë që për njësitë; Frakull, Cakran, Hysgjokaj, Fier Shegan, Karbunarë, Aranitas, Kute, Ngracan e Greshicë, shpenzimet operative gjatë vitit 2011 rezultojnë në mbi 90 përqind të totalit të buxhetit vendor. Kjo lidhet me faktin se këto njësi jo vetëm që nuk kanë patur mundësi të kryejnë investime kapitale me të ardhurat e tyre, por nuk kanë patur akses as në grantet konkuruese të Fondit të Zhvillimi të Rajoneve apo nuk kanë përfituar grante të tjera të kushtëzuara. Në rastin e Bashkisë Fier po ashtu shpenzimet operative raportohen shumë të larta në mbi 90 përqind. Kjo vjen kryesisht nga fakti se këtu raportohen edhe shpenzimet e pastrimit të qytetit nëpërmjet ndërmarrjes, por edhe si rezultat i pamundësisë për investime kapitale gjatë viteve të fundit. Shpenzimet për paga e sigurime në raport me shpenzimet operative zënë në NJQV-të e Qarkut Fier mesatarisht 59 përqind, raport pak më i lartë se mesatarja në nivel vendi po për vitin 2011 me 56 përqind. Në disa prej NJQV-ve vlerat e këtij raporti janë edhe më të larta si në Greshicë, Selitë/Kapaj, Hekal, Divjakë, Strumë, Portëz, etj. 4.6.4 Zhvillimi ekonomik lokal dhe konkurueshmëria e NJQV-ve në Qarkun Fier Disa prej treguesve që mund të konsiderojmë për të vlerësuar klimën dhe mundësinë për zhvillim ekonomik që ofron një NJQV, janë listuar më poshtë dhe do të shtjellohen më tej në punim.Të ardhurat nga taksat e biznesit për banorë (ish-Taksa e Biznesit të Vogël, ose Tatimi mbi Fitimin e Thjeshtuar).

83

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Grafik 25. Taksa e Biznesit të Vogël (TBV) për banorë sipas NJQV-ve të Qarkut Fier krahasuar me mesataren për banorë në nivel kombëtar Të ardhurat nga taksat e biznesit të vogël për banorë sipas NJQV-ve të Qarkut Fier krahasuar me mesataren kombëtare për banorë 1,80 1,60 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 -

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit Referuar këtij treguesi janë fare pak NJQV në Qarkun Fier që arrijë të gjenerojnë të ardhura të krahasueshme për banorë prej biznesit. Ato janë Fieri dhe Lushnja. Le të shikojmë edhe treguesit e tjerë për të vlerësuar se cilat prej NJQV-ve të Qarkut të Fierit mundësojnë kushte për zhvillimin ekonomik e cilat jo. Të ardhurat nga taksat e pasurisë (tokë dhe ndërtesë), nga taksa e automjeteve, etj. Grafik 26. Të ardhurat nga taksat e pasurisë për banorë sipas NJQV-ve të Qarkut Fier, krahasuar me mesataren kombëtare për banorë Të ardhurat nga taksat e pasurisë për banorë sipas NJQV-ve të Qarkut Fier, krahasuar me mesataren kombëtare për banorë 12,00 10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 -

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit

84

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Në lidhje me taksën e pasurisë janë një numër i konsiderueshëm NJQV-sh në Qarkun Fier të cilat rezultojnë të gjenerojnë të ardhura më të larta se ato mesatare në nivel kombëtar me rreth 40 përqind e NJQV-ve. Komuna Kuman duket se ka një performancë më të mirë në grumbullimin e të ardhurave prej taksës së pasurisë krahasuar me NJQV-të e Qarkut Fier. Numri i bizneseve sipas njësive të qeverisjes vendore; numri i bizneseve për banorë Figura 21 Numri i bizneseve dhe lloji i aktiviteteve sipas NJQV-ve në Qarkun Fier

Burimi: INSTAT 2012, Llogaritjet e disertantit

Figura 22. Numri i bizneseve për 1000 banorë në NJQV-të e Qarkut Fier

Burimi: INSTAT 2012, Llogaritjet e disertantit

85

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Duke iu referuar shpërndarjes së bizneseve në NJQV-të në qark dhe duke e lidhur atë me infrastrukturën dhe mundësitë që NJQV-të kanë për t’iu ofruar shërbimet e nevojshme bizneseve, mund të themi se qendrat me aktivitet më të theksuar janë Fier, Lushnjë, Divjakë, Roskovec, etj.

4.7 Qarku Gjirokastër 4.7.1 Profili i Qarkut Gjirokastër dhe pozicioni i NJQV-ve në Qark Qarku i Gjirokastrës përbëhet prej 3 rretheve: Gjirokastër, Përmet dhe Tepelenë; si dhe prej 32 njësive të qeverisjes vendore (NJQV) të organizuara, 13 në Rrethin e Gjirokastrës; 9 në Rrethin e Përmetit dhe 10 në Rrethin e Tepelenës. Qarku i Gjirokastrës ka një popullsi prej 72’176 banorësh (në Rrethin e Gjirokastrës – 35’843 banorë; në Rrethin e Përmetit – 16’727 banorë; dhe në Rrethin e Tepelenës – 19’606 banorë) (INSTAT, Census 2011).

Figura 23. NJQV-të në Qarkun e Gjirokastrës sipas popullsisë

Burimi: INSTAT, Census 2011; Llogaritjet e disertantit Këto shifra paraqiten konsiderueshëm më të ulta (rreth 50 përqind më pak) referuar të dhënave të Regjistrit të Gjendjes Civile, sipas të cilit në Janar të vitit 2012 popullsia e Qarkut të Gjirokastrës rezulton 154’483 banorë (në Rrethin e Gjirokastrës – 82’663 banorë; në Rrethin e Përmetit – 33’325 banorë dhe në Rrethin e Tepelenës – 38’495 banorë).

86

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Tabela 23. Diferenca mes popullsisë sipas INSTAT-it dhe RGJC-së në 2011 për Qarkun Gjirokastër Rrethi NJQV-ja GJIROKASTËR ANTIGONE GJIROKASTËR CEPO GJIROKASTËR DROPULL I POSHTËM GJIROKASTËR DROPULL I SIPËRM GJIROKASTËR GJIROKASTËR GJIROKASTËR LAZARAT GJIROKASTËR LIBOHOVË GJIROKASTËR LUNXHËRI GJIROKASTËR ODRIE GJIROKASTËR PICAR GJIROKASTËR POGON GJIROKASTËR QENDËR LIBOHOVË GJIROKASTËR ZAGORIE TOTAL GJIROKASTËR PËRMET BALLABAN PËRMET CARCOVË PËRMET DISHNICË PËRMET FRASHËR PËRMET KELCYRË PËRMET PËRMET PËRMET PETRAN PËRMET QENDËR PISKOVË PËRMET SUKË TOTAL PËRMET TEPELENË BUZ TEPELENË FSHAT MEMALIAJ TEPELENË KRAHËS TEPELENË KURVELESH TEPELENË LOPËS TEPELENË LUFTINJË TEPELENË MEMALIAJ TEPELENË QENDËR TEPELENE QESARAT TEPELENË TEPELENË TOTAL TEPELENË TOTAL QARKU GJIROKASTËR

INSTAT 2011 998 1.727 2.100 971 19.836 2.801 1.992 1.941 433 937 432 1.264 411 35.843 1.047 918 1.159 387 2.651 5.945 1.622 1.742 1.256 16.727 737 1.606 2.554 705 723 1.734 2.647 3.179 1.379 4.342 19.606 72.176

RGJC 2011

DIFERENCA

6.692 9.547 10.572 33.361 3.406 7.219 8.744

3.122

82.663 2.216 3.092 2.703 5.045 10.328 3.128 4.175 2.638 33.325

-46.820

-16.598

2.732 6.695

5.521 7.093 8.324 8.130 38.495 154.483

-18.889 -82.307

Burimi: INSTAT, Census 2011; RGJC 2012 dhe Llogaritjet e disertantit Popullsia e Qarkut Gjirokastër përbën vetëm 2,58 përqind të popullsisë së vendit, referuar të dhënave të Census-it 2011 dhe popullsia mesatare për njësi të qeverisjes vendore në këtë qark rezulton 2’256 banorë/NJQV. Qarku Gjirokastër është qarku me popullsinë më të vogël dhe njëkohësisht mesatarja e popullsisë për NJQV është më e ulta në vend, gati 4 herë më e ulët se mesatarja në shkalle vendi. Janë 72 për qind e NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër që kanë më pakë se 2’000 banorë dhe vetëm 2 njësi vendore që kanë mbi 5’000 banorë (Gjirokastra – 19’836 banorë dhe Përmeti - 5’945 banorë)

87

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Tabela 24. Klasifikimi i NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër sipas numrit të popullsisë krahasuar me shifrat në nivel vendi Klasifikimi i NJQV-ve sipas numrit të popullsisë Popullsia Popullsia Mesatare per NJQV < 2'000 2'000-5'000 5'000-10'000 10'000-20'000 20'000-30'000 30'000-50'000 50'000-100'000 100'000-200'000 > 200'000

Gjirokaster 2,58% 2.256 71,88% 21,88% 3,13% 3,13% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%

Shqipëria 100,00% 8.016 27,61% 34,58% 26,27% 6,70% 1,61% 1,07% 1,61% 0,27% 0,27%

Burimi: INSTAT, Census 2011; Llogaritjet e disertantit Dendësia mesatare e popullsisë është 254 banorë/km², krahasuar me 97,4 banorë/km² në shkalle vendi. Përmeti me 3’123 banor/km²; Memaliaj me 2’003 banor/km²; Tepelena 1’791 banor/km² dhe Gjirokastra me 667 banor/km² janë njësitë vendore me dendësi më të lartë, ndërsa Komunat Pogon, Frashër e Zagorie me 2 - 3 banor/km² janë njësitë me dendësinë më të ulët, ndërkohë që 6 NJQV kanë dendësi më të ulët se 10 banor/km² (Dropull i Sipërm, Picar, Çarçovë, Buz, Kurvelesh, Lopës, etj.) Njësitë vendore të Qarkut Gjirokastër shpenzojnë rreth 3,2 përqind të totalit të shpenzimeve vendore, ose 0,08 përqind të PBB-së. Niveli më i lartë i shpenzimeve vihet re në vitin 2009 me rreth 4,3 përqind e buxhetit vendor krahasuar me 2,9 për qind në vitin 2012. Grafiku 27 Shpenzimet e NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër krahasuar me shpenzimet e përgjithshme vendore

27.313.000

15.000.000

26.700.000

20.000.000

30.522.769

25.000.000

32.848.191

30.000.000

20,0% 32.492.019

35.000.000

10.000.000

10,0% 5,0%

5.000.000 -

15,0%

4,3% 2,7% 2008

2009

Totali I Shpenzimeve Vendore

3,1%

3,2%

2,9%

2010

2011

2012

0,0%

Shpenzimet Vendore Gjirokaster

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit

88

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Pjesa më e madhe e shpenzimeve në të gjitha NJQV-të e Qarkut shkon për shpenzime operative ku mesatarisht gjatë viteve 2008-2012 ishte rreth 67,4 përqind, nga të cilat pagat dhe sigurimet përbëjnë 38 përqind ose mesatarisht 3,63 përqind të totalit të shpenzimeve vendore në shkallë vendi. Shpenzimet kapitale kanë pësuar një rritje dramatike në raport me shpenzimet operative gjatë vitit 2009, por bien sërish në mënyrë dramatike në vitet 2010-2012, për të arritur nivelin më të ulët prej vetëm 23,5 përqind të totalit të shpenzimeve në nivel Qarku në vitin 2012. Ndërkohë, shpenzimet për paga dhe sigurime arrijnë nivelin më të lartë si në përqindje ashtu edhe në vlerë nominale në vitin 2012-45,5 përqind e totalit të shpenzimeve vendore. Grafiku 28. Shpenzimet Kapitale në raport me Shpenzimet Operative në NJQV-të e Qarkut Gjirokastër

2012

189.000

2011

294.000

2010

260.264

2009

759.417

2008

210.596

0%

615.000 571.000 671.893 665.391 652.815

20%

40%

Shpenzimet Kapitale

60%

80%

100%

Shpenzimet Operative

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit Të ardhurat e NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër përbëjnë rreth 4,7 përqind të totalit të të ardhurave vendore në nivel vendi. Ato ndjekin të njëjtin trend të totalit të të ardhurave vendore, duke pësuar një rritje në vitin 2009 për të vazhduar pastaj me trendin rënës gjatë viteve 2010-2012.

89

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Grafiku 29. Të ardhurat e NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër kundrejt totalit të të ardhurave vendore në Shqipëri 40.000.000

20,0%

26.700.000

27.333.000

25.000.000

15,0%

30.522.769

30.000.000

32.848.191

33.658.261

35.000.000

4,4%

5,0%

4,8%

4,9%

4,5%

2008

2009

2010

2011

2012

20.000.000 15.000.000 10.000.000 5.000.000 -

10,0% 5,0% 0,0%

Totali I te Ardhurave Vendore

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit Të ardhurat e NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër përbëhen në pjesën më të madhe rreth 77 përqind prej të ardhurave nga grantet qeveritare me apo pa kusht. Të ardhurat nga taksat dhe tarifat vendore përbëjnë vetëm 23 përqind të të ardhurave të NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër, ndërsa të ardhurat nga transfertat e kushtëzuara kanë përbërë 10,7 përqind të totalit të të ardhurave vendore në vitin 2008, rreth 25 përqind të këtij totali në vitin 2012. Rritja e vlerës së transfertës së kushtëzuar gjatë viteve 2009-2012 ndjek pak a shumë të njëjtën tendencë në të gjithë vendin, por në raport me qarqet e tjera duket se NJQV-të e qarkut Gjirokastër përfitojnë më pak. Grafiku 30. Përbërja e të ardhurave të NJQV-ve në Qarkun e Gjirokastrës 2012

2011

Tw Ardhurat e Veta Vendore (Tatimore+JoTatimore) 2010

Te Ardhurat Vendore nga Transferta e Pakushtezuar Te Ardhurat Vendore nga Grantet e Kushtezuara

2009

2008 0%

20%

40%

60%

80%

100%

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit

90

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

4.7.2 Pabarazitë dhe dallimet mes NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër Për të vlerësuar pabarazitë dhe dallimet që ekzistojnë mes NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër, veçanërisht në lidhje me situatën financiare dhe fiskale, do të shikojmë një sërë treguesish në grafikë dhe tabelat e mëposhtme: Buxheti vendor i NJQV-së në raport me mesataren e buxhetit vendor të NJQV-ve të Qarkut. Grafiku 31. Raporti mes buxheteve të NJQV-ve me mesataren e buxheteve të NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër

Raporti mes buxheteve të NJQV-ve me mesataren e buxheteve të NJQVve të Qarkut Gjirokastër

Bashkia Gjirokastër Bashkia Libohove Komuna Q.Libohove Komuna Odrie Komuna Lunxheri Komuna Antigone Komuna Lazarat Komuna Cepo Komuna Picar Komuna D. Poshtem Komuna D. Siperm Komuna Pogon Komuna Zagori Bashkia Përmet Bashkia Këlcyrë Komuna Çarçove Komuna Piskove Komuna Suke Komuna Ballaban Komuna Frasher Komuna Deshnice Komuna Petran Bashkia Tepelenë Bashkia Memaliaj Komuna Q.Tepelene Komuna F.Memaliaj Komuna Krahes Komuna Qesarat Komuna Luftinje Komuna Buz Komuna Kurvelesh Komuna Lopez

700% 600% 500% 400% 300% 200% 100% 0%

Raporti mes buxheteve të NJQV-ve me mesataren e buxheteve të NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit Të ardhurat e veta të NJQV-së për banorë krahasuar me mesataren e të ardhurave të veta të NJQVve në vendin tonë për banorë

91

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Grafiku 32Të ardhurat e veta të NJQV-së për banorë (në Qarkun Gjirokastër) krahasuar me mesataren e të ardhurave të veta të NJQV-ve në Shqipëri për banorë Të ardhurat e veta të NJQV-së për banorë (në Qarkun Gjirokastër) krahasuar me të mesataren e të ardhurave të veta të NJQV-ve në Shqipëri për banorë

Bashkia Gjirokastër Bashkia Libohove Komuna Q.Libohove Komuna Odrie Komuna Lunxheri Komuna Antigone Komuna Lazarat Komuna Cepo Komuna Picar Komuna D. Poshtem Komuna D. Siperm Komuna Pogon Komuna Zagori Bashkia Përmet Bashkia Këlcyrë Komuna Çarçove Komuna Piskove Komuna Suke Komuna Ballaban Komuna Frasher Komuna Deshnice Komuna Petran Bashkia Tepelenë Bashkia Memaliaj Komuna Q.Tepelene Komuna F.Memaliaj Komuna Krahes Komuna Qesarat Komuna Luftinje Komuna Buz Komuna Kurvelesh Komuna Lopez

200% 180% 160% 140% 120% 100% 80% 60% 40% 20% 0%

Të ardhurat e veta të NJQV-së për banorë (në Qarkun Gjirokastër) krahasuar me të mesataren e të ardhurave të veta të NJQV-ve në Shqipëri për banorë

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit Shpenzimet e NJQV-së për banorë krahasuar me mesataren e shpenzimeve te NJQV-ve në vendin tonë për banorë Grafiku 33. Shpenzimet totale të NJQV-së për banorë (në Qarkun Gjirokastër) krahasuar me mesataren në nivel vendi të shpenzimeve për banorë të NJQV-ve

300% 250% 200% 150% 100% 50% 0%

Gjirokastër Libohovë Qendër… Odrie Lunxhëri Antigonë Lazarat Cepo Picar Dropull i… Dropull i… Pogon Zagorie Përmet Këlcyrë Çarshovë Qendër… Sukë Ballaban Deshnicë Frashër Petran Tepelenë Memaliaj Qendër Fshat… Krahëz Qesarat Luftinjë Buz Kurvelesh Lopez

Shpenzimet totale të NJQV-së për banorë (në Qarkun Gjirokastër) krahasuar me mesataren në nivel vendi të shpenzimeve për banorë të NJQV-ve

Shpenzimet totale të NJQV-së për banorë (në Qarkun Gjirokastër) krahasuar me mesataren në nivel vendi të shpenzimeve për banorë të NJQV-ve

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit

92

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Referuar të tre treguesve të zhvilluar në grafikët e mësipërme evidentojmë se rreth 75 përqind e NJQV-vë të qarkut Gjirokastër na prezantohen në pozitë të vështirë financiare dhe të pabarabarta krahasuar me mesataren në nivel vendi. Këto NJQV rezultojnë të kenë një nivel të ulët të të ardhurave të gjeneruara prej NJQV-së për banorë, por njëkohësisht nuk arrijnë as nivelin mesatar të shpenzimeve mesatare të NJQV-ve në shkalle vendi për banorë. Njësitë që prezantohen në nivele të krahasueshme me NJQV-të në nivel vendi janë Bashkia Gjirokastër, Përmet, Këlcyrë, Tepelenë, Komuna Dropull i Poshtëm, etj. 4.7.3 Performanca financiare dhe fiskale e NJQV-ve Të Qarkut Gjirokastër Le të shikojmë se si prezantohen në nivel të të ardhurave dhe shpenzimeve për fryme NJQV-të e Qarkut Gjirokastër. Figura 24 Të ardhurat dhe shpenzimet për banorë në NJQV-të e Qarkut Gjirokastër (2008 – 2011)

Të ardhurat totale/banorë Shpenzimet totale / banorë Burimi: Ministria e Financave; INSTAT; Llogaritjet e disertantit Mesatarja e të ardhurave për banorë në NJQV-të e Qarkut Gjirokastër është rreth 62,26 Euro në vitin 2011, krahasuar me 68 Euro në nivel vendi. E ardhura më e lartë për banorë rezulton në Kurvelesh me rreth 109 Euro/banorë, ndërsa më e ulëta në Dropull i Sipërm me 30 Euro/banorë Thuajse i njëjti trend vihet re edhe në shpërndarjen e shpenzimeve vendore për banorë.

93

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Figura 25. Shpenzimet totale për banorë krahasuar me të ardhurat e veta banorë në të NJQV-së për Qarkun e Gjirokastrës

Shpenzimet totale/banorë Të ardhurat e veta të NJQV-së/banorë Burimi: Ministria e Financave; INSTAT; Llogaritjet e disertantit Referuar hartës për të ardhurat e veta të NJQV-së/banorë, vihet re një korrelacion pozitiv mes numrit të banorëve të NJQV-së dhe të ardhurave për banorë të gjeneruar nga vetë njësia vendore. Por ndërkohë, kur krahasojmë të dhënat me shpenzimet për banorë sipas NJQV-ve vëmë re se ky korrelacion nuk ruhet. Pra ndërkohë që shpenzimet totale për banorë variojnë nga 17,34 Euro/banorë në Lunxhëri në 108 Euro/banorë në Kurvelesh, të ardhurat e veta të NJQV-ve variojnë nga 1 Euro/banorë në Frashër e Luftinjë në 53,78 Euro/banorë në Gjirokastër.Le të shikojmë se çfarë ndodh në lidhje me investimet kapitale në NJQV-të e Qarkut Gjirokastër, duke përdorur si bazë krahasimore sërisht investimet kapitale për frymë në NJQV-të ndryshme. Figura26. Investimet kapitale krahasuar me shpenzimet totale të NJQV-ve dhe grantet e kushtëzuara për banorë në NJQV-të e Qarkut Gjirokastër

Investimet kapitale/Totalin e Grantet e kushtëzuara/banorë Shpenzimeve Burimi: Ministria e Financave; INSTAT; Llogaritjet e disertantit 94

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Niveli i investimeve kapitale për banorë varion nga një vit në tjetrin, thuajse në të gjitha njësitë e qeverisjes vendore (Memaliaj, Qesarat, Lopës, Buzë, Deshmnicë, Përmet, Petran, Dropull i Poshtëm, etj). Për vitin 2011, nëntë NJQV në Qarkun e Gjirokastrës nuk shpenzuan asnjë lek për investime, ndërkohë që 12 NJQV në Qarkun Gjirokastër shpenzuan për investime kapitale më tepër se mesatarja në shkalle vendi 14,3 Euro/banorë (Luftinjë, Buzë, Kurvelesh, Memaliaj, Petran, Frashër, Deshnicë, Dropull i Sipërm, Antigone, Qendër Libohovë). Duke iu referuar të ardhurave të veta të NJQV-ve të mësipërme, është e qartë që investimet kapitale në këto NJQV janë bërë nëpërmjet granteve të kushtëzuara. Mesatarja e granteve të kushtëzuara për banorë në NJQV-të e Gjirokastrës është rreth 26,18 Euro/banorë në vitin 2011, krahasuar me mesataren kombëtare prej rreth 30 Euro/banorë. Duke iu referuar gjithmonë vitit 2011, nivelin më të ulët të granteve të kushtëzuara për banorë e kanë Komumnat Dropull i Sipërm, Pogon, Odrie me më pak se 10 Euro/banorë dhe nivelin më të lartë Komunat Luftinjë, Buz e Kurvelesh me mbi 40 Euro/banorë. Figura 27. Shpenzimet operative dhe shpenzimet për paga e sigurime të NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër

Shpenzimet operative / Shpenzimet totale

Shpenzimet për paga e sigurime / shpenzimet operative Burimi: Ministria e Financave; INSTAT; Llogaritjet e disertantit Në vitin 2011, shpenzimet operative të NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër zënë mesatarisht 73 për qind të totalit të shpenzimeve, nivel ndjeshëm më i lartë krahasuar me mesataren në nivel vendi prej 66 përqind. Ndërkohë që për disa njësi shpenzimet operative gjatë vitit 2011 rezultojnë në 100 përqind të buxhetit vendor (Odrie, Pogon, Zagorie, Krahëz, Qesarat, Lopëz, etj.). Shpenzimet për paga e sigurime në raport me shpenzimet operative zënë në NJQV-të e Qarkut Gjirokastër mesatarisht 63 përqind, raport gati 8 përqind më i lartë se mesatarja në nivel vendi po 95

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

për vitin 2011. Në disa prej NJQV-ve vlerat e këtij raporti janë edhe më të larta si në Krahëz, Qesarat, Picar, Lazarat, Antigonë, etj. 4.7.4 Zhvillimi ekonomik lokal dhe konkurueshmëria e NJQV-ve në Qarkun Gjirokastër Disa prej treguesve që mund të konsiderojmë për të vlerësuar klimën dhe mundësinë për zhvillim ekonomik që ofron një NJQV, janë listuar më poshtë. Të ardhurat nga taksat e biznesit për banorë (ish-Taksa e Biznesit të Vogël, ose Tatimi mbi Fitimin e Thjeshtuar) Grafik 34 .Taksa e Biznesit të Vogël (TBV) për banorë sipas NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër krahasuar me mesataren për banorë në nivel kombëtar

Taksa e Biznesit të Vogël (TBV) për banorë sipas NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër krahasuar me mesataren për banorë në nivel kombëtar 250% 200% 150% 100% 50%

Gjirokastër Libohovë Qendër Libohovë Odrie Lunxhëri Antigonë Lazarat Cepo Picar Dropull i Poshtëm Dropull i Sipërm Pogon Zagorie Përmet Këlcyrë Çarshovë Qendër Piskovë Sukë Ballaban Deshnicë Frashër Petran Tepelenë Memaliaj Qendër Fshat Memaliaj Krahëz Qesarat Luftinjë Buz Kurvelesh Lopez

0%

Taksa e Biznesit të Vogël (TBV) për banorë sipas NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër krahasuar me mesataren për banorë në nivel kombëtar

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit Referuar këtij treguesi janë fare pak NJQV në Qarkun Gjirokastër që arrijë të gjenerojnë të ardhura të krahasueshme për banorë prej biznesit. Ato janë Gjirokastër, Përmet, Tepelenë e Këlcyrë. Ndërkohë që janë 14 NJQV që gjenerojnë thuajse asgjë prej taksës së biznesit të vogël. Le të shikojmë edhe treguesit e tjerë për të vlerësuar se cilat prej NJQV-ve të Qarkut të Gjirokastrës mundësojnë kushte për zhvillimin ekonomik e cilat jo. Të ardhurat nga taksat e pasurisë (tokë dhe ndërtesë), nga taksa e automjeteve, etj.

96

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Grafik 35. Të ardhurat nga taksat e pasurisë për banorë sipas NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër, krahasuar me mesataren kombëtare për banorë

140% 120% 100% 80% 60% 40% 20% 0%

Gjirokastër Libohovë Qendër… Odrie Lunxhëri Antigonë Lazarat Cepo Picar Dropull i… Dropull i Sipërm Pogon Zagorie Përmet Këlcyrë Çarshovë Qendër Piskovë Sukë Ballaban Deshnicë Frashër Petran Tepelenë Memaliaj Qendër Fshat Memaliaj Krahëz Qesarat Luftinjë Buz Kurvelesh Lopez

Të ardhurat nga taksat e pasurisë për banorë sipas NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër, krahasuar me mesataren kombëtare për banorë

Të ardhurat nga taksat e pasurisë për banorë sipas NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër, krahasuar me mesataren kombëtare për banorë

Burimi: Ministria e Financave; Llogaritjet e disertantit Fare pak NJQV rezultojnë të gjenerojnë të ardhura më të larta se ato mesatare në nivel kombëtar nga taksat mbi pasurinë. Duket se këtë kusht e plotëson Bashkia Gjirokastër dhe disa njësi të vogla vendore, si Komuna Dropull i Sipërm, Lopëz dhe Antigone. Numri i bizneseve sipas njësive të qeverisjes vendore; numri I bizneseve për banorë Figura 28. Numri i bizneseve dhe lloji i aktiviteteve sipas NJQV-ve në Qarkun Gjirokastër

Burimi: INSTAT 2012, Llogaritjet e disertantit

97

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Figura 29. Numri i bizneseve për 1000 banorë në NJQV-të e Qarkut Gjirokastër

Burimi: INSTAT 2012, Llogaritjet e disertantit Duke iu referuar shpërndarjes së bizneseve në NJQV-të në qark dhe duke e lidhur atë me infrastrukturën dhe mundësitë që NJQV-të kanë për t’iu ofruar shërbimet e nevojshme bizneseve, mund të themi se qendrat me aktivitet më të theksuar janë Gjirokastër, Tepelenë, Përmet e Këlcyrë.

98

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

KREU V MODELI EKONOMETRIK I STUDIMIT TË EFIÇENCËS SË FINANCAVE VENDORE NË ZHVILLIMIN E PUSHTETIT VENDORE NË SHQIPËRI 5.1 Metodologjia Për të realizuar këtë punim është përdorur literaturë e gjerë, e cila bazohet në materiale dhe punime të shumë autorëve të huaj dhe vendas. Studimet e përdorura janë si për vendet e rajonit, ashtu edhe për vende të tjera të botës: Kroacia, Mali i Zi, Sllovenia, Polonia, Vietnami, Brazili, të marra si modele për tu përafruar me vendin tone. Vlerësimi analitik, mbledhja e informacioneve nga Ministria e Financave, ish Ministria e Pushtetit Vendor dhe Decentralizimit, Ministria e Punëve te Brendshme, INSTAT dhe nëpërmjet botimeve shkencore të autorëve të huaj dhe atyre shqiptar, ishte baza e të dhënave e cila shërbeu për identifikimin dhe vlerësimin e informacionit.Në kuadër të kësaj analize janë përdorur tabela e grafikë për të ilustruar më mirë përfundimet.Modeli, i përdorur është një model ekonometrik, me të dhëna Panel Data, gjithashtu analiza është bërë nëpërmjet një paneli të balancuar, ku numri i variablave është i njëjtë për çdo njësi të qeverisjes vendore. Për qëllime të nxjerrjes së konkluzioneve, të dhënat janë përpunuar nëpërmjet programit “Eviews” për të gjetur lidhjen që ekziston ndërmjet variablave në modelin ekonometrik, konkretisht për të shpjeguar ndikimin e variablave të formave të ndryshme të të ardhurave të pushtetit vendor mbi elementët që ndikojnë më tepër në mirëqenie siç janë Investimet dhe Shpenzimet për Shërbimet Publike. Për të identifikuar lidhjet nëse ato ekzistojnë dhe për të dalë në një konkluzion nga ana ekonometrike, mes variablit të varur si Investime plus Shpenzime për Shërbimet Publike e variablave të pavarur si; 1)të ardhurat e veta të Njësive të Qeverisjes Vendore (NJQV), 2)transferta e kushtëzuar, dhe 3)transferta e pakushtëzuar bashkë më elementët më të rëndësishëm të saj brenda formulës, do të përfshihen në një ekuacion. Metodologjia e përdorur në këtë rast është ajo e regresionit të shumëfishtë. Ky model ekonometrik është ndërtuar mbi një data basë shumë të besueshme mbi të cilën po mbështetet jo vetëm ndërtimi i formulës së re të transfertës së pakushtëzuar por edhe shpërndarja e të ardhurave nga qeverisja qëndrore për llogari të pushtetit vendor, e përpunuar nga grupe ekspertësh të përfshirë për këtë qëllim. Të dhënat janë marrë të grupuara sipas ndarjes së re administrativo-territoriale në të cilën qeverisja vendore mbetet me 61 bashki (cross-section). Për secilën bashki të dhënat janë marrë vjetore për periudhën 2002-2012, duke bërë kështu që për secilin variabël në model të kemi 671 observime. Grupimi është bërë duke ia shtuar Bashkisë së re të gjitha komunat dhe bashkitë që ndarja e re i sanksionon, duke nxjerrë në këtë mënyrë shumën për çdo bashki në secilin vit të marrë në model. Çdo komunë ose dhe bashki, është bashkëngjitur bashkisë përkatëse me të gjitha karakteristikat e saj duke bërë që Bashkia e re të jetë përmbledhëse e të gjithë karakteristikave zotëruese sipas ndarjes së vjetër. 5.1.1 Përcaktuesit e Mirëqenies Koncepti i mirëqenies lidhet me konceptet efiçencë dhe drejtësi. Efiçenca ka të bëjë me nxjerrjen e një dobie ose kënaqësie maksimale të mundshme nga përdorimi i burimeve ekonomike. Drejtësia lidhet me shpërndarjen e drejt te mallrave dhe shërbimeve midis grupeve të ndryshme shoqërore dhe individëve. Eksperienca nxjerr në pah që elementët kryesorë mbi të cilën mund të mbështetet ndikimi tek mirëqenia e njerëzve në kuadrin e qeverisjes vendore, janë Investimet dhe Shpenzimet për 99

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Shërbimet Publike (shpenzime për arsimin, shëndetësinë, pastrimin-gjelbërim, siguri dhe të tjera shërbime publike) . Kjo për shkak se të dy këto elementë shoqërohen me një efekt afatgjatë dhe preket drejtpërdrejtë jeta dhe aktiviteti i përditshëm i biznesit dhe i njerëzve. Reforma e decentralizimit dhe strukturimi efiçient territorial janë hapat kryesorë për të ndarë pushtetet dhe përgjegjësinë përfundimtare mes qeverisjes qëndrore dhe asaj vendore. Me 61 njësi të qeverisjes vendore (bashki), vendi ynë do të reduktojë ndjeshëm kostot administrative. Megjithatë, nuk duhet harruar se zhvillimi ekonomik i qëndrueshëm dhe i ekuilibruar nuk buron vetëm nga burokracitë e reduktuara. E parë nga këndvështrimi teorik, kuptojmë më tepër rëndësinë e të ardhurave që një njësi do të përdorë dhe përgjegjësisë që ajo do të mbajë drejtpërdrejt përball zgjedhësit. Shumë studime nxjerrin në pah se mënyra e alokimit dhe përdorimit të fondeve në rastin e decentralizimit dhe rritjes së autonomisë së pushtetit vendor rrit ndikimin dhe shtrin efektin në mënyrë më të drejtpërdrejtë. Por sa ndikim mbi mirëqënien kanë të ardhurat që siguron pushteti vendor ? Cila është lidhja që ka siguruar formula e transfertës së pakushtëzuar mbi Investimet dhe Shpenzimet për Shërbimet Publike ? Për të analizuar këtë këndvështrim nuk mjafton vetëm një studim cilësor i ndryshimeve logjike që sjellin të ardhurat e pushtetit vendor mbi investimet apo dhe mbi shpenzimet publike, e për këtë ky punim ka studiuar teorikisht përmes teknikave statistikore, këtë sjellje të pushtetit vendor mbi të ardhurat publike dhe alokimin e tyre. Kjo përbën një risi dhe një analizë të veçantë për këtë pjesë jo shumë të rrahur dhe pse shumë e rëndësishme e buxhetit publik. Është tentuar që përmes variablave të zgjedhur në studim të arrihet në përfundime konkrete dhe të kuptohet rëndësia e secilës formë të të ardhurave por gjithashtu dhe testimi i formulës së transfertës së pakushtëzuar si një model specifik i shpërndarjes buxhetore për njësitë e qeverisjes vendore. Në diskutimet mbi reformën administrativo-territoriale ka patur herë pas herë një klimë kritike ndaj idesë së demokracisë vendore. Më specifikisht, ndaj idesë se në reformat e mëparshme i është dhënë më shumë rëndësi demokratizimit të pushtetit, në kurriz të efiçencës në ofrimin e shërbimeve, në kurriz të zhvillimit ekonomik, dhe në përfundim, në kurriz edhe të vetë demokracisë vendore. Kjo sepse një pushtet që nuk ofron dot shërbime dhe zhvillim për qytetarin, mbetet pak i të qënurit demokratik. Natyrisht, duhet patur kujdes të mos ekzagjerohen arritjet në demokratizim të reformave të mëparshme. Por mbi të gjitha, duhet patur kujdes të mos ekzagjerohet revanshi i ekonomisë mbi demokracinë me reformën administrativo-territoriale. Reforma me qëllim decentralizimin dhe ndarjen në zona policentrike funskionale e njësive të qeverisjes vendor do të sjellë risi dhe bashkë me të karakteristikat do të ndryshojnë dhe për këtë është e nevojshme të studiohet sado pak efekti dhe parashikimi i këtyre ndryshimeve. Gjithë këto ndryshime nisin me faktorët (variablat) për të cilën buxhetet e njësive të qeverisjes vendore do të përballen duke e ndryshuar rëndësinë dhe specifikat e financimit. 5.1.2 Përcaktimi i variablave të modelit dhe të dhënat Përpara se të raportojmë rezultatet e proçedurës së vlerësimit, është e nevojshme të sqarojmë disa çështje që lidhen me variablat e përfshira në këtë regresion. Zgjedhja e variablave është bazuar në analizën e kapitujve të mëparshëm në lidhje me çështjet e trajtuara. Detajet e lidhjes ndërmjet këtyre variablave në këtë çështje trajtohen duke u bazuar në të dhënat që janë siguruar nga burimet zyrtare të informacionit (Ministria e Financave, ish Ministria e Pushtetit Vendor dhe 100

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

decentralizimi, Ministria e Brendshme, INSTAT, USAID etj) për një periudhë 11-vjeçare (20022012). Janë siguruar të dhëna vjetore për periudhën e marrë në shqyrtim për të gjitha variablat duke ndërtuar një model Panel Data. Fillimisht trajtohen teorikisht variablat e marrë në shqyrtim si më poshtë: 5.1.2.1 Investime dhe Shpenzime për Shërbime Publike Është shuma e këtyre dy zërave që përbëjnë peshën kryesore të ndikimit të drejtpërdrejtë në mirëqënien e njësive të qeverisjes vendore. Investimet dhe Shpenzimet për Shërbimet Publike në zonat në administrim vendor janë përgjegjësi e komunave/bashkive ti realizojnë ato dhe si rrjedhim ato varen nga niveli i të ardhurave që sigurojnë dhe alokimi efiçent i tyre. Në këtë kuptim duke u mbështetur edhe në studimet e mëparshme, është shumë e rëndësishme të studiohet sjellja e këtyre dy faktorëve të marrë së bashku si tregues thelbësor i mirëqënies së një njësie të caktuar të qeverisjes vendore. Gjatë analizës është shënuar me shkronjën M mirëqënia, që përfaqëson shumën e Investimeve dhe Shpenzimeve për Shërbime Publike të grupuara sipas ndarjes së re administrativo-territoriale në 61 bashki për një periudhë kohore prej 11 vitesh (2002-2012). 5.1.2.2 Transferta e Kushtëzuar Transferta e Kushtëzuar është shuma e financimeve që jepen nga qeveria qëndrore për investimet dhe projektet e qeverisjes vendore. Transferta e kushtëzuar si databazë të dhënash është siguruar nga burime zyrtare pranë Ministrisë së Financave dhe përbën një të dhënë 100% të sigurt në vlerë dhe analizë. Këto financime janë shumë të rëndësishme por gjithashtu edhe një ndër format më të prekura nga lëvizjet politike të qeverisjeve të ndryshme prandaj dhe pesha e logjikës për tu përfshirë si variabël në studim, rritet. Ato kanë ndikim të drejtpërdrejtë në sasinë e Investimeve dhe Shpenzimeve për Shërbime Publike që realizohen nga qeverisja vendore dukë nxjerrë në pah në këtë mënyrë rëndësinë e vendosjes si variabël i pavarur ndaj Investimeve plus Shpenzimeve për Shërbime Publike. Në analizën statistikore të ndërtimit të modelit kjo formë e të ardhurave është shënuar me shkurtimin TRK. Në zërin e transfertës së kushtëzuar vlen të theksohet fakti që është zbritur fondi për ndihmën ekonomike dhe për personat me aftësi të kufizuar për shkak se ajo nuk përbën një zë që shton vlerë dhe rrit mirëqenien në ekonomi për shkak se mbulon thjeshtë minimumin jetik të shtresave përfituese. 5.1.2.3 Transferta e Pakushtëzuar Sistemi i transfertës së pakushtëzuar është aplikuar që nga viti 2002. Ai është kryesisht një sistem shpërndarjeje bazuar në formulë dhe njësitë e qeverisjes vendore mund të shpenzojnë transfertat e pakushtëzuara sipas prioriteteve të veta. Përcaktimi i shumës së përgjithshme në total për transfertat për t’u shpërndarë si transferta të pakushtëzuara është rezultat i procesit të buxhetit vjetor të Qeverisë Qëndrore. Transferta e pakushtëzuar për njësitë e qeverisjes vendore shpërndahet sipas një formule e cila çdo vit miratohet me ligjin vjetor të buxhetit të shtetit. Shuma totale e transfertës së pakushtëzuar është pjesë e procesit dhe debatit buxhetor vjetor që organizohet dhe drejtohet nga Ministria e Financave. Në fillim kjo shumë totale është përcaktuar si pjesë e skemës së financimit të pushtetit vendor, pas hyrjes në fuqi të ligjit të organizimit dhe funksionimit të qeverisjes vendore (Ligji nr.8652, date 31.07.2000) kjo shumë është llogaritur duke u mbështetur në kostot e funksioneve të transferuara në qeverisjen vendore si dhe në të drejtën e qeverisjes vendore për të gjeneruar të ardhura nga taksat dhe tarifat vendore. Që nga viti 2002 dhe deri tani, në përgjithësi transferta e pakushtëzuar është rritur në proporcion me rritjen e të 101

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

ardhurave të buxhetit të shtetit. Në vitin 2010 transferta e pakushtëzuar e krahasuar me një vit më parë është ulur, ndërkohë që të ardhurat e buxhetit të shteti rezultonin me rritje. Duke qenë se shuma totale e transfertës së pakushtëzuar përcaktohej nga diskutime për buxhetet vjetore, kjo praktike mbart dhe riskun e uljes së saj siç ndodhi në vitin 2010. Është kjo arsyeje që në kuadrin e reformave të thella që po ndërmerren në qeverisjen vendore po diskutohet ligji për financat vendore i cili mes të tjerave do përcaktojë një rregull fiskal për të ardhurat dhe shpenzimet e qeverisjes vendore. Kjo formë e përfitimit të fondeve zë një pjesë të konsiderueshme por jo më të rëndësishme në burimet financiare të NJQV-ve dhe në këtë mënyrë edhe rëndësia e këtij variabli që ndikon mbi Investimet dhe Shpenzimet për Shërbimet Publike rritet. Ky variabël është nxjerrë nga formula që Buxheti i Shtetit ka llogaritur sipas viteve për secilën njësi dhe elementët e formulës janë përdorur sipas një logjike alokimi efiçent e cila do të përshkruhet në një kapitull të veçantë të këtij punimi. Këto të dhëna në analizën statistikore të zhvilluar janë përcaktuar me shkurtimin TRP. 5.1.2.4 Të ardhurat e veta Të ardhurat e veta janë të ardhura që njësia e qeverisjes vendore i mbledh nga taksat dhe tarifat vendore. Taksat vendore janë një instrument i rëndësishëm i të ardhurave të qeverisjes vendore dhe njëkohësisht përbëjnë një kusht bazë për autonominë vendore. Taksat vendore janë:

 Taksa e biznesit të vogël;  Taksa mbi pasurinë e paluajtshme, në të cilën përfshihen taksa mbi ndërtesat dhe taksa mbi tokën bujqësore;  Taksa e fjetjes në hotel;  Taksa e ndikimit në infrastrukturë nga ndërtimet e reja;  Taksa (e përbashkët) mbi kalimin e të drejtës së pronësisë për pasuritë e paluajtshme;  Taksa (e përbashkët) per automjetet;  Taksa për zënien e hapësirave publike;  Taksa e tabelës;  Taksa të përkohshme. Sipas legjislacionit në fuqi, njësitë e qeverisjes vendore kanë të drejtë të vendosin për bazën dhe nivelin e taksës vendore. Gjithashtu njësitë e qeverisjes vendore kanë të drejtë të mbledhin vet ose të delegojnë te një operator tjetër mbledhjen e taksave dhe tarifave vendore. Tarifat vendore janë pagesa të detyrueshme dhe jo të detyrueshme për shërbimet publike vendore që i ofrohen qytetarit dhe/apo biznesit. Pushteti vendor ka autonomi të plotë në vendosjen e bazës dhe nivelit të tarifës vendore. Qeverisja vendore, të ardhurat nga taksat dhe tarifat vendore, i përdor në mënyrë autonome sipas prioriteteve që vendosen nga këshillat e tyre. Autonomia për të gjeneruar të ardhura nga taksat dhe tarifat vendore ka rëndësi jo vetëm se rriten fondet publike dhe për rrjedhojë do ketë më shumë investime dhe shërbime publike, por kjo autonomi e ushtruar shërben edhe si instrument i rëndësishëm i politikave zhvillimore në nivel vendor. Në këtë kuptim qeverisja vendore nëpërmjet politikave fiskale vendore ndikon në rritjen e ekonomisë dhe mirëqënies së komuniteteve vendore. Të ardhurat nga taksat dhe tarifat vendore janë një burim i rëndësishëm i të ardhurave të buxhetit vendor. Ato nga viti në vit janë rritur por nëse këto të ardhura i krahasojmë me mundësitë potenciale që ekzistojnë për ti mbledhur, na rezulton se ato ende janë në nivele të ulta. Shembulli më sinjifikativ janë të ardhurat nga taksa mbi 102

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

pasurinë ku zëne vetëm 0.15 përqind të PPB-së ose më e vogla në rajon dhe padyshim më e vogla e krahasuar me mesataren e vendeve anëtare të Bashkimit Evropian. Të ardhurat nga kjo taksë zënë vetëm 12 përqind të potencialit që kjo taksë mbart për tu mbledhur. Megjithatë të ardhurat nga taksat dhe tarifat vendore janë një burim i rëndësishëm përmes të cilës mund të realizohen Investime dhe Shpenzime Publike në interes të rritjes së mirëqenies. Këtë variabël e kemi përfshirë në model duke e identifikuar me shkurtimin TRV. 5.1.2.5 Popullsia Së pari popullsia është përcaktues thelbësor në peshën e kompozimit të formulës së transfertës së pakushtëzuar por nga ana tjetër mund të konsiderohet edhe si një element shumë ndikues në mirëqënien e një zone të caktuar. Nisur nga ndarja e re edhe rëndësia e saj do të marrë një karakter tjetër duke kërkuar në këtë mënyrë gjetjen e një lidhjeje të caktuar si faktor me peshë në alokimin buxhetor. Këto të dhëna janë marrë nga regjistri i gjendjes civile dhe për këtë ekziston një marzh gabimi i tillë: si në vonesat e reflektimit në regjistër të lindjeve-vdekjeve të popullsisë, por gjithashtu edhe migrimet e emigrimit brenda e jashtë vendit ,të cilat nuk shoqërohen me shpërngulje të gjendjes civile në vendin ku banon duke bërë që në këtë mënyre të ketë diferenca mes regjistrit të gjendjes civile dhe faktit se sa banorë jetojnë në atë zonë realisht. Këtu duhet theksuar fakti që është bërë një bashkim i komunave/bashkive me Bashkinë e re sipas ndarjes administrativo-territoriale, marzhi i këtij gabimi bie sepse kjo eliminon diferencat atëherë kur migrimi është brenda zonave që i korrespondojnë të njëjtës bashki e kjo përbën një masë të konsiderueshme përgjatë viteve. Këto të dhëna gjatë analizës statistikore janë identifikuar me shkronjën P. 5.1.2.6 Sipërfaqja Ky variabël përbën një karakteristikë të rëndësishme të shtrirjes që ka shpërndarja buxhetore në zona të caktuara brenda të njëjtës qendër të qeverisjes vendore. Efekti kryesor që mund të japë sipërfaqja është në faktin që sa më e madhe të jetë ajo sipërfaqe nën juridiksionin menaxhues të njësisë vendore, aq më shumë ka nevojë për shërbime, në këtë mënyrë rritet kërkesa për financime. Nga ana tjetër ndarja territoriale në formë policentrike sipas 61 Bashkive bën që rëndësia e sipërfaqes si variabël për alokim të bjerë, sepse rritet sipërfaqja administruese e bashkive por përqendrimi i popullsisë për metra katror (dendësia) të ndryshojë sepse ka bashki që sipërfaqja është e madhe ndërkohë që popullsia është në rënie për shkak të efektit migrues së popullsisë drejtë ultësirës perëndimore. Sipërfaqja është e llogaritur për metër katror dhe është shënuar në analizën statistikore me shkronjën S. 5.1.2.7 Bashki në nevojë Çdo njësi e qeverisjes vendore shpreh një shkallë të caktuar zhvillimi dhe si e tillë niveli i mirëqenës e PBB/frymë është i ndryshëm, si rrjedhim çdo bashki me të ardhura nën nivelin mesatar konsiderohet si bashki në nevojë. Ndarja në bashki në nevojë ose jo në nevojë, përbën një variabël kryesisht të rëndësishëm për formulën e transfertës së pakushtëzuar me logjikën që një njësi e caktuar në nevojë duhet të përfitojë më tepër se një njësi e ngjashme jo në nevojë. Duke qenë se lidhet drejtpërdrejt me nivelin e mirëqënies së një zone të caktuar është gjykuar si e rëndësishme përfshirja e saj për llogaritjen e rëndësisë që ajo ka, por edhe efektit që përcjell në transfertë. Në modelin statistikor të ndërtuar fakti nëse është ose jo bashki në nevojë, është marrë si variabël i pavarur Dummy, ku me 0 është shënuar një bashki jo në nevojë dhe me 1 është shënuar bashki në nevoje. Ky variabël identifikohet në formulë me simbolin BN. 103

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

5.1.2.8 Bashki malore Identifikimi i zonave të caktuara gjeografike si më malore se disa të tjera, logjikisht lë të kuptohet se vështirësia gjeografike pasqyrohet edhe në mundësitë që ato kanë për të siguruar të ardhurat e mjaftueshme në funksion të Investimeve apo Shpenzimeve për Shërbime Publike si dhe kosto më të lartë në ofrimin e këtyre shërbimeve për përfituesit (qytetare dhe biznes).Përcaktimi nëse një njësi është malore ose jo është bërë me të dhënat e ish Institutit të Gjeografisë, ku nëse mbi 50 përqind e territorit të një njësie është mbi 500 metra mbi nivelin e detit, konsiderohet bashki/komune malore dhe e kundërta konsiderohet bashki/komunë jo malore.Sigurisht që ky variabël është shumë i rëndësishëm për formulën e transfertës së pakushtëzuar në mënyrë të tillë që skema ti sigurojë një njësie vendore malore më shumë fond nga buxheti i shtetit së një tjetre në kushtet e një terreni gjeografik favorizues. Këtë variabël të pavarur e kemi vendosur në funksion të transfertës dhe mirëqenies së një njësie të caktuar për të kuptuar lidhjen statistikore. Sigurisht edhe ky variabël është Dummy në modelin statistikor ku me 0 është shënuar një bashki jo malore dhe me 1 një bashki malore. Ky variabël është identifikuar në modelin statistikor me simbolin BM. Tabela më poshtë përmbledh dhe specifikon listën e variablave të përfshira në këtë model dhe përshkrimin e tyre. Tabela 25 Lista e variablave që do të perdoren në model

Emërtimi i variablit M TRK TRP TRV P S BN BM

Përshkrimi i variablit Mirënia = Investime+Shpenzime per shërbime publike Transferta e kushtëzuar Transferta e Pakushtëzuar Të ardhurat e veta Popullsia Sipërfaqja Bashki në nevojë Bashki malore

Matja

Burimi

Në mijë lekë

Ministria e Financave

Në mijë lekë

Ministria e Financave

Në mijë lekë

Ministria e Financave

Në mijë lekë

Drejtoria e Buxhetit Ministria e Brendshme (Gjendja Civile) INSTAT INSTAT Ish Instituti i Gjeografisë

Numër Kilometër Katror Të ardhura/Frymë Terreni Gjeografik

Burimi: Punimi i disertantit (2015)

104

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

5.2

R.Biraçi

Modeli Ekonometrik

Për të parë ndikimin që kanë disa tregues ekonomik dhe faktorë shumë përcaktues në vlerësimin e qeverisjes në njësitë e qeverisjes vendore është zhvilluar një analizë statistikore (ekonometrike). E gjithë kjo analizë është e bazuar në dy këndvështrime, njëra është të kuptuarit e peshës dhe sjelljes që mbajnë tre format kryesore të të ardhurave të njësive të qeverisjes vendore sipas ndarjes së re territoriale ndaj Investimeve dhe Shpenzimeve per Shërbime Publike që këto njësi realizojnë gjatë një periudhe vjetore. Variabli i varur është një ndikues i drejtpërdrejtë në mirëqënien e zonave të caktuara prandaj edhe në analizë është marrë i titulluar si i tillë. Gjithashtu do të analizojmë rëndësinë që do të marrin elementët e formulës së shpërndarjes së transfertës së pakushtëzuar mbi shumën e transfertës së alokuar sipas ndarjes së re administrative. Përmes saj do të argumentojmë ndryshimet e nevojshme të formulës dhe çfarë duhet përmirësuar duke shtuar apo hequr në përbërje. Përmes gjithë kësaj analize synohet dalja në përfundime të caktuara të vlefshme për studimin. Në modelin e parë ekonometrik ne kemi shqyrtuar ndikimin e faktorëve: 1)transfertë e kushtëzuar, 2)transfertë e pakushtëzuar dhe 3)të ardhurat e veta. Për të testuar efektet që këto variabla mbi variablin e konsideruar mirëqënie janë përfshirë variabla cilësor dhe sasior. Për të bërë një shpjegim sa më të saktë të këtyre faktorëve, Modeli i parë i vlerësuar është:

Y = C + β1X1 + β2X2 + β3X3 M = -103105.3 + 1.29TRK + 0.93TRV + 1.8TRP

(1)

Tabela 26: Vlerësimi i modelit të mirëqënies

Burimi: Punimi i autorit, (2015) 8

8

Rezultatet janë nxjerrë nga programi Eviews 7

105

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Nga përpunimi i të dhënave dalim rezultatet sipas formulës së mësipërme, ku tabela përshkruan çdo detaj statistikor. Ashtu si mund të kuptohet shumë mirë modeli statistikor është plotësisht i rëndësishëm për shkak se Fisheri vrojtuar (Fv=2666) është 2666, shumë më i madh se Fisheri Kritik (Fk=5) që është 5. Në këtë mënyrë mund të themi duke theksuar se mirëqënia (Investime dhe Shpenzimet për Shërbime Publike) janë shumë të ndikuara nga këto tre forma të të ardhurave që ajo siguron. Gjithashtu kjo vlen të theksohet edhe për arsye se shpjegueshmëria e modelit është në nivele shumë të larta në të cilën themi që Investimet dhe Shpenzimet për Shërbime Publike të bashkive të reja varen rreth 92.3 përqind nga këto forma të të ardhurave të njësive të qeverisjes vendore. Nga analiza kuptojmë që në një situatë pa asnjë nga këto forma të të ardhurave, njësia e qeverisjes vendore nuk do të siguronte asnjë investim madje ky do të ishte negativ duke i shkaktuar një rënie shumë të madhe mirëqënies së njësive të qeverisjes vendore. Nga ana tjetër po të marrim në analizë secilin variabël të pavarur, kuptojmë lidhjet që ekzistojnë midis këtyre variablave dhe variablit të varur. Lidhjet dhe koeficientët përkatës të këtyre variablave do i trajtojmë në analizën e mëposhtme. 5.2.1 Transferta e Kushtëzuar Transferta e kushtëzuar është një variabël plotësisht i rëndësishëm në Investimet dhe Shpenzimet Publike që njësia e qeverisjes vendore realizon brenda territorit që ka në juridiksion. Ky variabël tregon që sasia e transfertave të kushtëzuara të buxhetit të shtetit për të financuar projektet e qeverisjes vendore kanë zënë një peshë të konsiderueshme duke influencuar në alokimin dhe mirëqënien e popullatës në këto zona. Mbi bazën e shpërndarjes studenti rezulton se ky variabël është i rëndësishëm për shkak se shpërndarja studenti e vrojtuar 8.42 është më i madh se shpërndarja kritike studenti 2. Gjithashtu nga analiza kuptojmë që në qoftë se në kushtet e të ardhurave të tjera të pandryshuara, një rritje e transfertave të kushtëzuara me 1 njësi do të kishim një rritje të mirëqenies (Investime dhe Shpenzimeve për Shërbime Publike) me 1.295 njësi. Nga kjo mund të themi që statistikisht ky variabël i siguron një vlerë të shtuar të lartë mirëqënies në zonat e njësive të qeverisjes vendore. Grafiku 36: Struktura e të ardhurave (në përqindje)

Struktura e të ardhurave në përqindje 6

5

8

5

8

13 10 21

80% 60%

57

20 19 27

42 42 39 72 71 71 67 65 67 37

Të ardhurat e veta Transferta e kushtëzuar

40%

Transferta e pakushtëzuar

20%

37

23 21 24 25 22 24

40 36 39 39

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

0%

2002

Përqindja e të ardhurave

100%

Vitet e përfshira

106

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Nga analiza që i bëhet këtij variabli konstatojmë se zhvillimi vendor dhe rajonal është i varur nga politikat e ndryshme buxhetore që qeveria qëndrore ndërmerr dhe aplikon për njësi apo rajone të ndryshme të qeverisjes vendore. Transfertat e kushtëzuara në buxhetin vendor ndër vite zënë një peshë të konsiderueshme. Në vitet 2002-2008 transferta e pakushtëzuar përbënte 60-70 përqind të totalit të buxhetit vendor, ndërsa në vitet 2009-2012 ajo përbënte 39-42 përqind të buxhetit vendor. Këta tregues tregojnë një nivel real të ulët të decentralizimit në përgjithësi dhe decentralizimit fiskal në veçanti. Transfertat e kushtëzuara tregojnë varësinë financiare që qeverisja vendore ka ndaj qeverisë qëndrore. Në funksion të kësaj për këtë periudhe kemi studiuar bashkinë e Shkodrës dhe të Kamzës si bashki të drejtuar nga Partia Demokratike dhe bashkitë Vlorë dhe Fier të drejtuar nga Partia Socialiste. Në periudhën 2002-2005 periudhë në të cilën Partia Socialiste qeveriste vendin (qeverinë qëndrore), bashkitë Vlorë dhe Fier merrnin transferta të kushtëzuara më shumë se sa bashkitë Shkodër dhe Kamëz që i përkisnin Partisë Demokratike. Për periudhën 2006-2012, kur në qeverisjen qëndrore ishte Partia Demokratike, bashkitë Shkodër dhe Kamëz kanë përfituar transferta të kushtëzuara më shumë së bashkitë Vlorë dhe Fier. Kjo tregon se transfertat e kushtëzuara janë përdorur politikisht duke bërë që qeveritë qëndrore nëpërmjet këtij mekanizmi financiar të favorizojnë më shumë njësitë e qeverisjes vendore që i përkasin së njëjtës parti. 5.2.2 Të ardhurat e veta Te ardhurat e veta janë një variabël që rezulton shumë i rëndësishëm statistikisht dhe pse jo me një ndikim të konsiderueshëm në raport me të ardhurat e tjera që janë marrë në studim. Në këtë varibël janë përfshirë të gjitha të ardhurat që siguron njësia e qeverisjes vendore nga taksat dhe tarifat që qeveria qendrore i ka transferuar për ti administruar dhe mbledhur. Në raport me sasinë e të ardhurave nga taksat dhe tarifat vendore, që kanë potencialisht njësitë e qeverisjes vendore mundësinë për ti mbledhur ajo çfarë efektivisht mblidhet, është në nivelet më të ulëta duke shprehur në këtë mënyrë dobësinë dhe inefiçencën në mbledhjen e tyre nga administrata aktuale vendore. Mbi bazën e shpërndarjes studenti rezulton se variabli është i rëndësishëm në mirëqënie, e shpjeguar statistikisht kjo si rrjedhim të faktit që shpërndarja studenti i vrojtuar është 38.15, shumë më i madh së shpërndarja studenti kritike 2. Sigurisht nga analiza rezulton se në qoftë se në kushtet e tjera të pandryshuara, një rritje e të ardhurave që mbledh njësia e qeverisjes vendore me një njësi, do të reflektonte një rritje më të vogël të mirëqënies në masën 0.93 njësi. Nga kjo kuptojmë që rëndësia e tyre në mirëqënie bie për shkak se përveç faktit se ka një inefiçencë në mbledhjen e një mase të konsidueshme të këtyre të ardhurave, një pjesë e tyre shkon për mbulimin e shpenzimeve operative (administrative) të aktivitetit të njësisë gjë e cila nuk shoqërohet me rritje të konsiderueshme në vlerën e shtuar të mirëqenies së këtyre njësive të qeverisjes vendore. Pra ritmi i rritjes së të ardhurave nga taksat dhe tarifat vendore është më i vogël se sa ritmi i rritjes së mirëqënies vendore. Kjo tregon se ende administratat vendore nuk janë në nivelin e kërkuar të efiçencës së përdorimit të fondeve publike. Ato shpesh herë janë nën presionin politik dhe jo politik (nga presione dhe interesa të tjera) për të rritur administratat e tyre dhe për rrjedhojë edhe shpenzimet administrative pa ndonjë argument ekonomik. Kjo ka bërë që rritja e të ardhurave nga taksat dhe tarifat vendore të mos ketë një lidhje shumë të fortë me rritjen e mirëqënies vendore. Nga tre burimet kryesore të të ardhurave, taksat dhe tarifat vendore zënë vendin e tretë. Ky tregues pasqyron një nivel të ulët të autonomisë fiskale. Të ardhurat nga taksat dhe tarifat vendore në raport me totalin e buxhetit vendor nga viti në vit kanë pësuar rritje. Nga viti 2002 deri ne vitin 2006 të ardhurat nga taksat dhe tarifat vendore përbënin 6-8 përqind të të ardhurave vendore. Nga viti 2007 deri në vitin 2009 ato u rritën duke 107

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

përberë 13-20 përqind të të ardhurave vendore, dhe në vitet 2010-2012 ato janë në nivelet 19-20 përqind të të ardhurave vendore në total. Në uljen e peshës së të ardhurave nga taksat dhe tarifat vendore në raport me totalin e buxhetit vendorë kanë ndikuar disa faktor, por ndër kryesorët janë:  Ndryshimi politikave fiskale nga qeveria qëndrore për sistemin fiskal vendor. Në periudhën që kemi marrë në studim kanë ndodhur ndryshime në politikat fiskale vendore. Në vitin 2005, qeveria që erdhi në pushtet qëndror, përgjysmoi nivelin e taksës vendore të biznesit të vogël.  Në vitin 2009 u bë një ndërhyrje ligjore në autonominë e pushteti vendor në lidhje me nivelin e tarifave duke e kufizuar vendosjen e tyre. Kjo bëri që të ardhurat nga taksat dhe tarifat vendore të bien pas vitit 2010.  Gjatë periudhës së marrë në studim ka pasur ndryshime në lidhje me mbledhjen dhe administrimin e taksave vendore, ku herë pas here janë transferuar nga niveli vendor në atë qëndror mbledhja e të ardhurave nga taksat vendore.  Koordinimi i punës midis administratës tatimore qëndrore dhe asaj vendore gjatë periudhës së marrë në studim konstatohet se nuk ka qenë efektive. 5.2.3 Transferta e pakushtëzuar Transferta e pakushtëzuar si një variabël shumë i rëndësishëm për karakteristikat dhe peshën që zë në analizën statistikore të këtij studimi, tregon që është një variabël statistikisht i rëndësishëm. Shuma e këtij burimi që ndihmon në investime dhe shpenzime publike përbën një masë të konsiderueshme. Kjo formë e të ardhurave shpërndahet sipas një rregulli të përcaktuar me formulë brenda të cilës janë përfshirë karakteristikat bazë të njësisë së qeverisjes vendore. Të qënurit statistikisht i rëndesishëm vërtetohet edhe nga shpërndarja studenti, ku shpërndarja studenti e vrojtuar është për këtë variabël të pavarur 13.88, mbi shpërndarjen studenti kritike që është 2. Në këtë kuptim sigurisht që ky variabël përbën një rëndësi të konsiderueshme për mirëqënien e njësisë së qeverisjes vendore, ku në kushtet e tjera të pandryshuara një rritje e transfertave të kushtëzuara me 1 njësi do të ketë një rritje të mirëqenies me 1.8 njësi. Kjo tregon që në raport me të ardhurat e tjera kjo formë e të ardhurave që njësia ka, mund ti sigurojë asaj vlerë më të lartë të shtuar duke i rritur mundësinë për të ndikuar në efiçencën e shërbimeve dhe për tu gjendur më pranë njerëzve me investime dhe shpenzime publike. Transferta e pakushtëzuar nga viti në vit është rritur. Rritja ka qenë në varësi të rritjes së të ardhurave në tërësi nga viti në vit të buxhetit të shtetit. Në periudhën e marrë në studim, transferta e pakushtëzuar pësoi ulje në krahasim me një vit më parë, vetëm në vitin 2010. Ulja në këtë vit duket e pajustifikuar pasi të ardhurat e buxhetit të shtetit në tërësi ishin më të larta se një vit më parë. Ky fakt evidenton dobësinë e sistemit të transfertave të pakushtëzuara pasi ato përcaktohen me ligjin vjetor të buxhetit dhe nuk ka një rregull fiskal që funksionon. Kjo mënyrë rrit edhe riskun në qëndrueshmërinë dhe stabilitetin e parashikimit të këtyre transfertave për vitin ose vitet e ardhshme. Kjo është edhe arsyeja që në kuadër të strategjisë së re kombëtare për decentralizimin, në një periudhe të shkurtër apo afatmesme do të bëhet një ligj për financat vendore. Ky ligj midis të tjerave do të përcaktojë një rregull fiskal në lidhje me totalin e transfertës së pakushtëzuar. Sigurisht që në total ky model paraqet një shpjegim shumë të vlefshëm të varësisë që dy faktorë të rëndësishëm me ndikim shumë të madh në mirëqenie si Investimet dhe Shpenzimet për Shërbime Publike kanë nga këto tre forma kryesore të të ardhurave. Në logjikën e njësive ekonomike funksionale dhe me një nivel të lartë decentralizimi, kuptojmë që sa më shumë të rritet autonomia e vetëqeverisjes dhe vendimmarrjes menaxheriale të këtyre njësive aq më shumë do të rritet përgjegjësia dhe mirëqenia në ato njësi (zona). Duke qenë se problematika kryesore ende e 108

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

pazgjidhur janë të ardhurat e veta që njësitë sigurojnë edhe statistikisht ky variabël tregon dobësinë që ai siguron krahasuar me të tjerat, për shkak se masa e ndryshimit në rritje të saj nuk reflekton në mirëqenie të njëjtin efekt, por një efekt me zbritje. Ky mund të argumentohet si një dobësi e që rrjedh nga një sistem i centralizuar i funksioneve fiskale që qeverisja vendore ka në kompetencë. Por gjithashtu kjo sjellje e të ardhurave të veta lë të kuptohet që vëmendja ndaj formës së mbledhjes e përdorimit të tyre duhet të shtohet në mënyrë që ndikimi që ato sigurojnë në mirëqenie të rritet dhe si rrjedhim të sigurojë një vlerë të shtuar për qytetarët në funksion të të cilëve është. Nga një këndvështrim tjetër krahasues mes variablave të pavarur me njëri tjetrin mund të kuptojmë qartë se pesha e tyre ndryshon në një masë të caktuar dhe si rrjedhim, roli që ata luajnë është i ndryshëm. Transferta e pakushtëzuar është mbizotëruese në faktin që ajo përcjell, për shkak se rritja e saj do të siguronte rritjen më të madhe të mirëqënies nga të gjitha të ardhurat e tjera. Në këtë kuptim themi që nga transferta e pakushtëzuar pjesa më e madhe e saj shkon në funksion të rritjes së Investimeve dhe Shpenzimeve për Shërbime Publike që njësitë e qeverisjes vendore realizojnë. Megjithatë, nga studimi që ju bëmë ligjeve vjetore të buxheteve për periudhën e marrë në studim, rezulton se nga viti 2008 deri në vitin 2012, në ligjin vjetor të buxhetit të shteti janë vendosur kufizime për përdorimin e transfertës së pakushtëzuar për shpenzime administrative (paga dhe sigurime shoqërore për administratën). Ky kushtëzim ka ndikuar që lidhja midis transfertës së pakushtëzuar dhe mirëqënies vendore të jetë shumë e fortë. Por nga ana tjetër nëse e krahasojmë me principet e kartës evropiane të autonomisë lokale, konstatohet se kjo masë është ndërhyrje dhe ngushtim i autonomisë lokale. Në këtë kontekst kjo masë nuk është efektive dhe duhet zëvendësuar me masa të tjera që inkurajojnë autonominë lokale, rrisin transparencën dhe pjesëmarrjen e qytetarëve në vendimmarrjet për përdorimin e parave të taksapaguesve. Një nivel i ulët i koefiçentit ndikues në mirëqenie të transfertës së kushtëzuar lidhet ngushtë me luhatshmërinë nga një njësi në tjetrën e shumës si pasojë e ndikimit nga faktorë të jashtëm si konkurueshmëria, zhvillimi politik, aftësia në trajtimin e problematikave në mënyrë të tillë që të përfitojë nga ato. Grafiku 37:Struktura e Shpenzimeve (në përqindje)

Struktura e Shpenzimeve (në përqindje) 12

11

12

14

15

19

18

76

77

75

72

69

62

63

20

18

17

17

46

49

49

51

80% 60%

Sherbime Publike

40% 20% 0%

Investime

12

11

12

14

15

19

18

33

34

35

Administrim 32

20 02 20 03 20 04 20 05 20 06 20 07 20 08 20 09 20 10 20 11 20 12

Llogaritjet në përqindje

100%

Vitet e përfshira

109

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Siç shikohet në grafikun e mësipërm struktura e shpenzimeve për periudhën e marrë në studim është e ndryshme. Nga viti 2002 deri në vitin 2009 shpenzimet administrative kanë qenë 12-18 përqind e buxhetit vendor. Pas vitit 2009 ato kanë pësuar një rritje duke arritur maksimumin me 35 përqind në vitin 2011 dhe duke rënë në vitin 2012 me 32 përqind të shpenzimeve të buxhetit vendor. Kufizimet që qeveria qëndrore vendosi nga viti 2008 për përdorimin e transfertës së pakushtëzuar për shpenzime administrative, tregojnë se ky problem ka qenë shqetësues. Por masat e ndërmarra për kufizimin e përdorimit të transfertës së pakushtëzuar për shpenzime administrative nuk kanë qenë të duhura pasi në vetvete shpenzimet administrative janë rritur duke përdor të ardhurat nga taksat vendore. Në vend të kësaj mase mund të ishin ofruar masa që lidhen me reforma strukturore në nivel vendor, masa në lidhje me rritjen e transparencës dhe llogaridhënies në nivel vendor etj. Këto dhe të tjera arsye kanë çuar në kryerjen e reformës administrativoterritoriale e cila u konkretizua me miratimin e ligjit të ndarjes së re territoriale në Korrik të vitit 2014. Grafiku 38: Dinamika e buxhetit vendor Dinamika e buxhetit vendor 80,000,000 70,000,000 60,000,000 50,000,000 40,000,000 30,000,000

Investim e Sherbim e Publike Adm inistrim

20,000,000 10,000,000 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Siç shihet edhe nga grafiku i dinamikës së buxhetit vendor, ritmi i rritjes së investimeve dhe shërbimeve publike së bashku ka qenë më i madh se sa ritmi i rritjes së shpenzimeve administrative. Buxheti vendor për vitet e marra në studim, më i larti në vlerë absolute ka qenë në vitin 2009, dhe për rrjedhojë edhe shpenzimet për investime dhe shërbimë publike në këtë vit kanë qenë më të lartat. 5.3

Formula e shpërndarjes së transfertës së pakushtëzuar

Testimi i dytë i realizuar lidhet drejtpërdrejtë me formulën e transfertës së pakushtëzuar, ku variabël i varur është marrë shuma e grupuar sipas bashkive në ndarjen e re administrativoterritoriale dhe variabla të pavarur janë marrë katër elementë të formulës. Kjo formë e testimit është bërë me qëllim për të kuptuar rolin e secilës pjesë të formulës në transfertën totale të njësive të qeverisjes vendore. Gjithashtu kjo formë testimi është bërë për të evidentuar nëse do të ketë nevojë për një ndryshim të formulës së shpërndarjes së transfertës së pakushtëzuar pas ndarjes së

110

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

re administrativo-territoriale. Në analizë janë përfshirë variabla cilësor, sasior dhe dummy për të realizuar sa më saktë modelin statistikor. Për të testuar këtë sigurisht që modeli është vlerësuar statistikisht duke dhënë rezultatet si më poshtë:

Y = C + β1X1 + β2X2 + β3X3 + β4X4 TRP = 24126 + 103.5S + 1.12P – 8910BN – 5452BM (2) Tabela 27: Vlerësimi i modelit të transfertës së pakushtëzuar

Burimi: Punimi i autorit, (2015)9

Duke parë në tabelën e mësipërme, vlerësimin statistikor të modelit, kuptojmë veçoritë e formulës dhe alokimit sipas karakteristikave të përfshirë në të. Sigurisht që kuptohet qartë që modeli ynë i ndërtuar është statistikisht i rëndësishëm për shkak se Fisheri i vrojtuar(Fv=583) është 583, në një vlerë shumë më të madhe se Fisheri kritik që është në vlerën 5. Nga kjo mund të themi që transferta e pakushtëzuar statistikisht qëndron si një lidhje e fortë e variablave mbi të cilat llogaritet duke treguar në këtë mënyrë që pavarësisht nevojës për ndryshime që do të analizohen më poshtë, formula në tërësi ka qenë e suksesshme në orientimin buxhetor. Përfshirja e elementëve logjikisht të nevojshëm është vërtetuar edhe statistikisht nga analiza Panel Data sipas ndarjes së re administrativo territoriale. Gjithashtu, nga modeli ynë i ndërtuar kuptohet qartë një tjetër element i rëndësishëm siç është koefiçenti i përcaktueshmërisë që qëndron në masën 77.7 përqind, një vlerë kjo e konsiderueshme por edhe e diskutueshme për nivelin që përfaqëson. Ky koefiçent tregon që transferta e pakushtëzuar sipas kësaj formule shpjegohet deri në masën 77.7 përqind nga variablat e pavarur që në rastin tonë janë një pjesë e elementëve përbërës të formulës. Në këtë mënyrë formula mbetet e hapur për shtesë të variblave që rrisin koefiçentin e përcaktueshmërisë, pra 9

Rezultatet janë nxjerrë nga programi Eviews 7

111

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

shpjegueshmërinë e modelit, këto janë jo vetëm elementë të formulës aktuale, por edhe në përputhje me karakteristikat e reja me elementë të rinj më përfaqësues. Po të marrim në analizë statistikore për të kuptuar rezultatet logjike të secilit variabël do të arrijmë në përfundimet e shtjelluara më poshtë. 5.3.1 Sipërfaqja Sipërfaqja që përfaqëson shtrirjen në kilometër katror sipas ndarjes së re administrative ku një bashki e caktuar përmbledh brenda saj shumën e të gjitha komunave të cilat i bashkëngjiten. Ajo përbën një variabël të rëndësishëm statistikisht për modelin dhe ka karakteristikë të saj zonën e mbulimit, prandaj shtrirja e saj përbën një rëndësi të veçantë. Rëndësinë e saj e kemi testuar përmes shpërndarjes studenti, në këtë rast ky variabël ka një shpërndarje studenti prej 8.91 që është më e madhe se shpërndarja studenti kritike e cila është 2. Në këtë kuptim mund të themi që sipërfaqja është një variabël që ka rritur rëndësinë e formulës duke e bërë atë më efiçente dhe më të drejtë në alokim. Nga ana tjetër mund të themi që në faktorë të tjerë të pandryshueshëm, një ndryshimi i sipërfaqes më 1 njësi për njësinë e qeverisjes vendore, do të rrisë sasinë e fondeve që përfiton me 103.5 njësi. Si rrjedhim themi që një bashki që ka sipërfaqe më të madhe sigurisht që dhe Investimet apo Shpenzimet për Shërbime Publike duhet të jenë më shumë, e për rrjedhim formula e transfertave të pakushtëzuara duhet ta favorizojë një fakt të tillë. Megjithëse ky tregues paraqet interes në studim, në kushtet e ndarjes së re administrativoterritoriale është i diskutueshëm për tu përdorur. Në formulën e re do të ishte më mire po të shikohej mundësia alternative që kriteri sipërfaqe të ri përcaktohej si kriteri i zonave funksionale apo dendësia e popullsisë për kilometra katror. Ky rishikim i këtij kriteri do të bënte që shpërndarje e transfertes së pakushtëzuar ndërmjet njësive të qeverisjes vendore të ishte më objektive dhe më reale. 5.3.2 Popullsia Popullsia është variabël i cili përfshihet në formulën e transfertës së pakushtëzuar dhe është marrë për ndarjen administrative si shumë e popullsisë së çdo njësie që i bashkëngjitet njësisë së re. Popullsia mund të konsiderohet logjikisht si variabli më i rëndësishëm për shkak se në vazhdimësinë e synimit për të rritur mirëqënien e popullsisë duke shtuar Investimet dhe Shpenzimet për Shërbimet Publike, edhe nevoja për më shumë fonde rritet ndjeshëm. Në këtë mënyrë edhe formula duhet të favorizojë si variabël popullsinë në kuptimin që, sa më shumë popullsi të ketë njësia e qeverisjes vendore, aq më shumë transfertë ajo do të përfitojë. Nga analiza statistikore e rëndësisë së variablit përmes shpërndarjes studenti del që ai është i rëndësishëm për shkak se ka një shpërndarje studenti në masën 37.05, shumë më të madhe së shpërndarja studenti kritike që është rreth vlerës 2. Gjithashtu po të analizojmë formulën kuptojmë që në kushtet e variablave të tjerë të pandryshuar, një rritje më një njësi e popullsisë, do të shoqërohej me një rritje prej 1.12 njësi të transfertës për një zonë të caktuar. Nga kjo kemi vërtetuar statistikisht që popullsia përbën një variabël shumë të rëndësishëm për formulën dhe pesha që ajo zë duhet të rritet për të ecur në logjikën që një zonë me më shumë popullsi sigurisht që nevoja për fonde investuese dhe shpenzime operative nga njësia e qeverisjes vendore rritet. Popullsia që përdoret aktualisht është ajo e gjendjes civile e cila për vetë veçorin e vendit tonë, hap shumë diskutime. Diskutimet për këtë indikator lidhen me faktin se një pjesë e popullsisë ka migruar dhe emigruar. Migrimi është pak a shumë më i kontrolluar pasi sipas legjislacionit çdo lëvizje nga një zonë në tjetrën si ndërrim vendbanimi, duhet të shoqërohet me ndryshimin e gjendjes civile. Emigrimi është më problematikë pasi një pjesë e mirë e popullsisë figurojnë me 112

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

gjendje civile në vendbanime të ndryshme në Shqipëri dhe ndërkohe ata kanë emigruar prej vitesh në vende të ndryshme. Lidhur me këtë tregues është debatuar nga specialistë, ekspertë dhe zyrtarë vendor nëse do të ishte më mirë përdorimi i të dhënave të census-it. Të dhënat e censusit janë pak më realiste por meqënëse ato janë të dhëna të një fotografimi në një moment të caktuar, ato vjetrohen sa i përket vërtetësisë shumë shpejt. Me këtë rastë do të sugjeronim që të merren në konsideratë të dyja këto të dhëna sipas një formule duke përcaktuar peshat e tyre. Problem tjetër që lidhen me treguesin e popullsisë dhe që mund të merret në konsideratë në formulën e re, është grupimi apo klasifikimi i popullsisë sipas grup moshave. Meqënëse grup moshat e ndryshme kanë dallime dhe veçori edhe kostot dhe shpenzimet janë të ndryshme. Për këtë arsye është e nevojshme që në formulën e re të merret në konsideratë që ky tregues të përdoret sipas grup moshave të popullsisë duke i dhënë secilit grup peshën e nevojshme brenda koeficientit të këtij kriteri. 5.3.3 Bashki në nevojë Bashki në nevojë, përbën një karakteristikë të re të vendosur në formulën e trasnfertës së pakushtëzuar për të rritur efiçencën e alokimit buxhetor dhe për të dërguar fonde aty ku nevoja është më imediate. Ky variabël është përdorur në formulën e vjetër si një mënyrë përmes të cilës të favorizohen zona të caktuara të cilat kanë një raport të ulët të PBB/frymë duke mos lënë mundësinë e krijimit të diferencës së madhe të nivelit të jetesës mes njësive të qeverisjes vendore. Ashtu siç mund të shikohet edhe nga studimi statistikor fakti bashki në nevojë i marrë si variabël dummy bëhet i parëndësishëm për modelin sepse shpërndarja studenti e vrojtuar -1.56 është më e madhe se ajo kritike -2. Në këtë kuptim argumentojmë gjetjen që me ndarjen e re administrative, diferenca mes nivelit të jetesës mes popullsisë së 61 bashkive bie, duke bërë kështu që të shkohet drejt një niveli më të lartë unifikues nga të ardhurat për frymë të njësive të qeverisjes vendore. Ky kriter në formulën e re mund të zëvendësohet me një kriter tjetër që ka lidhje me zonat më pak të favorizuar duke i dhënë peshën e nevojshme në formulë. Gjithashtu në vazhdim të kësaj logjike mund të përdoren edhe indikator të tjerë statistikor që matin nivelin e varfërisë apo investimet e munguara në njësitë e qeverisjes vendore. 5.3.4 Bashki malore Bashki malore, përshkruan terrenin gjeografik në të cilën shtrihet një njësi e caktuar duke bërë kështu diferencën mes bashkive në bazë të këtij kriteri për sasinë e transfertës së pakushtëzuar. Terreni gjeografik shpesh është konsideruar si faktor pengues, dhe kjo për shkak të infrastrukturës së dobët dhe kohës jo favorizuese e për këtë është tentuar që këto terrene të nxiten me grande dhe financime të vazhdueshme për të ruajtur nivelin e tyre të jetesës dhe mirëqënien. Gjithashtu ky tregues gjeografik është përdorur edhe për të pasqyruar dallimin dhe ndryshueshmërinë e kostove të shërbimeve publike. Shërbimet e ndryshme publike në njësitë malore për efekt të kushteve gjeografike ofrohen me kosto më të lartë se sa në njësitë vendore në zonat fushore. Por me ndryshimet dhe investimet infrastrukturore, prioritetet e bashkive malore mund të ndryshojnë, të tilla që të jenë katalizator i rëndësishëm mes mirëqënës dhe burimeve të tyre zotëruese si turizmi, klima, burimet natyrore etj. Gjithashtu krahasueshmërisht për shkak të burimeve që sipër përmendëm, një njësi e caktuar pavarësisht se malore, mund të ketë mirëqënie me të lartë se një bashki jo malore. Në këtë kuptim shtrirja më e madhe gjeografike ka zbehur rëndësinë e logjikës që një zonë malore ka nevojë për më shumë fonde, kjo për shkak se bashkia me një shtrirje më të gjerë duhet të nxisë rialokimin brenda saj që të favorizojë zonat e saj dhe shtrijë rritjen njëtrajtësisht. Nga studimi statistikor kemi një variabël të parëndësishëm dhe si 113

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

rrjedhim ajo qëndron në të njëjtin linjë me argumentin e përcjellë duke sugjeruar në këtë mënyrë rishikimin e këtij varibali nëse ka vend ose jo në formulën e re. Në tërësi nga modeli kuptojmë dhe dalim në konkluzione shumë të rëndësishme, mes të cilave në kushtet e një bashkie me problematikë të theksuar në variabla dhe të marra të pandryshueshme, ajo do të përfitojë nga transferta e pakushtëzuar në masën e 24126 njësive. Nga kjo mund të themi që ky grand është tepër i domosdoshëm dhe përbën një shtyllë të rëndësishme financuese pavarësisht problematikave dhe ndryshimeve të nevojshme që duhen reflektuar me qëllim rritjen e efiçencës në alokim. Nga këto dy teste ekonometrike arrijmë në përfundimin se niveli i decentralizimit real në vendin tonë është përsëri i ulet. Periudha studimore e marrë, na tregon se shpenzimet e pushtetit vendor ndaj Produktit të Brendshëm Bruto (PBB) nga viti 2002 deri në vitin 2012, kanë qenë të ulta. Kështu, në vitin 2002 shpenzimet e pushtetit vendor zinin 2.5 përqind të PBB-së ndërkohë që shpenzimet publike në tërësi për këtë vit zinin 28.4 përqind të PBB-së. Nga viti 2003 deri në vitin 2007 ka pasur një rritje të lehtë të shpenzimeve buxhetore vendore në raport me PBB-në. Pas vitit 2007 pesha e shpenzimeve buxhetore vendore ndaj PBB-së ka rënë dhe në vitin 2012 ajo është 2.1 përqind e PBB-së. Skema e financimit të pushtetit vendor në kuadrin e ndarjes së re territoriale ka nevojë të rishikohet. Madhësia e transfertës së pakushtëzuar duhet rishikuar e lidhur ngushtë me funksionet dhe kompetencat që janë transferuar dhe do të transferohen në pushtetin vendor, si dhe me autonominë fiskale në lidhje me taksat dhe tarifat vendore. Pesha e shpenzimeve në nivel vendor në raport me PBB-në, duhet të rritet e argumentuar me financimin e munguar ndër vite dhe me shtimin e funksioneve dhe kompetencave të reja. Në këtë kontekst sipas një plani afatmesëm dhe afatgjatë, kjo peshë duhet të arrijë dhe tejkalojë vendet e rajonit dhe më gjerë. Politika e transfertave të kushtëzuara duhet rishikuar në favor të uljes së tyre ose rritjes së peshës së përfaqësuesve vendorë në vendimmarrjet e këtyre skemave. Gjithashtu duhen rishikuar funksionet në tërësi qeveritare dhe në mënyre të posaçme duhet të thellohet procesi i decentralizimit duke synuar që disa funksione dhe kompetenca që ushtrohen më mirë në nivel vendor të kalojnë atje. Kjo do bënte që edhe qeveria qëndrore të çlirohej nga disa funksione rutinore që e pengojnë në ushtrimin e funksionit kryesor si politikbërës. Modeli i ekonometrik dhe analiza e këtij procesi në mëson se në lidhje me procesin e decentralizimit dhe të rritjes së efiçencës së përdorimet të financave vendore ende mbetet një rrugë e gjatë e cila duhet të jetë në fokusin e reformave qeveritare në vitet e ardhshme.

114

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

KREU VI PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME Nga studimi i hollësishëm “Vlerësimi i efiçencës së Financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri” kemi arritur në disa përfundime dhe rekomandime nga të cilat, si më kryesoret do të veçonim: 6.1 Përfundime 1. Ndryshimet demografike të dy dekadave të fundit kanë sjellë ndryshime të ndjeshme edhe në madhësinë e njësive të qeverisjes vendore. 2. Fragmentimi i njësive të qeverisjes vendore në vendin tonë ka ndikuar në uljen e efiçencës së përdorimit të fondeve publike. Fragmentimi, gjithashtu ka sjellë dhe problemet e mëposhtme:  Pengimin e thellimit të decentralizimit, si rezultat i mungesës së kapaciteteve dhe pamundësisë për të ofruar shërbime me efiçiencë të lartë.  Fragmentimin e shërbimeve publike, si transporti publik, ujësjellësat, trajtimi i mbetjeve urbane, etj e cila ka ardhur kryesisht si rezultat i potencialit të ulët të njësive të qeverisjes vendore për të gjeneruar të ardhura dhe kryer investime  Krijimi i një sërë pabarazish të ndjeshme mes njësive të qeverisjes vendore, të cilat pavarësisht disa përpjekjeve për t’u adresuar nëpërmjet granteve ekualizuese kanë nevojë të zgjidhen përfundimisht. Nga analiza e thelluar e bërë në katër qarqe të vendit, kanë dalë përfundimet e mëposhtme: Qarku i Durrësit  Njësitë e qeverisjes vendore të këtij qarku shpenzojnë rreth 8,5% të totalit të shpenzimeve vendore, ose 0,2% të PBB-së.  Të ardhurat e NJQV-ve të Qarkut Durrës përbëhen në pjesën më të madhe (thuajse 60%) prej të ardhurave të grumbulluara prej vetë njësive vendore, dhe në rreth 34% prej transfertës së pakushtëzuar.  NJQV rezultojnë të kenë një nivel të ulët të të ardhurave të gjeneruara prej NJQV-së për banorë.  Shpenzimet totale për banorë variojnë nga 2085 lekë/banorë (Bubq) në 8201 lekë/banorë (Durrës), të ardhurat e veta variojnë nga 139 lekë/banorë në 10286 lekë/banorë .  Në vitin 2011, shpenzimet operative të NJQV-ve të Qarkut Durrës zënë mesatarisht 62% të totalit të shpenzimeve. Megjithatë për disa njësi shpenzimet operative gjatë vitit 2011 rezultojnë veçanërisht të larta (80-90%), shpenzimet për paga e sigurime në raport me shpenzimet operative zënë mesatarisht 66%. Qarku i Dibrës  Njësitë vendore të këtij qarku zënë mesatarisht 3.9% të totalit të shpenzimeve vendore, ose 0,1% të PBB-së.  Shpenzimet kapitale në NJQV-të e Qarkut Dibër përbëjnë mesatarisht 40% të shpenzimeve, ndërsa shpenzimet për personelin rreth 34% të totalit të shpenzimeve.

115

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

 Niveli i të ardhurave të NJQV-ve përbën rreth 7% të të ardhurave totale vendore, e kjo vjen kryesisht si rezultat i granteve të kushtëzuara të destinuara për këtë qark, të cilat përbëjnë 60% të totalit të të ardhurave.  NJQV-të rezultojnë të kënë një nivel të ulët të të ardhurave të gjeneruara prej NJQV-së për banorë.  Mesatarja e të ardhurave për frymë në NJQV-të e Qarkut Dibër është rreth 12.996 lekë në vitin 2011, krahasuar me 9.452 lekë në nivel vendi,kjo mesatare si rezultat i granteve të kushtëzuara të alokuara në këtë qark.  E ardhura më e lartë për frymë rezulton (mbi 20850 lekë/banorë), ndërsa më e ulëta (rreth 7645 lekë/banorë).  Shpenzimet totale për banorë variojnë nga 1.877 lekë/banorë në 17.041 lekë/banorë .  Të ardhurat e veta variojnë nga 31 lekë/banorë në 4.650lekë/banorë .  Niveli i investimeve kapitale për banorë në vitin 2011 është 249 lekë/banorë dhe më i lartë 14.236 lekë/banorë. Ndërkohë jane 5 NJQV të cilat raportojnë zero investime kapitale per vitin 2011.  Mesatarja e granteve të kushtëzuara për banorë në NJQV-të e Dibrës është rreth 8.362 lekë në vitin 2011, thuajse dy herë më shumë krahasuar me mesataren kombëtare prej rreth 4.170 lekë /banorë.  Në vitin 2011, shpenzimet operative të NJQV-ve të Qarkut Dibër zënë mesatarisht 69% të totalit të shpenzimeve. Megjithatë për disa njësi shpenzimet operative gjatë vitit 2011 rezultojnë veçanërisht të larta ( në vlera rreth 100%).  Ndërkohë që shpenzimet për paga e sigurime në raport me shpenzimet operative zënë në NJQV-të e Qarkut Dibër mesatarisht 63%, raport gati 7% më i lartë se mesatarja në nivel vendi për vitin 2011. Qarku i Fierit  Njësitë vendore të këtij qarku përbëjnë rreth 8,4% të totalit të shpenzimeve vendore, ose 0,21% të PBB-së. Niveli më i lartë i shpenzimeve krahasuar me totalin e shpenzimeve vendore vihet re në vitin 2012 – rreth 9,4% e buxhetit vendor krahasuar me 8,0% në vitin 2010, kjo ndonëse në vlerë nominale viti 2010 shënon nga nivelet më të ulëta të shpenzimeve krahasuar me 2008 - 2012.  Tendenca e shpenzimeve të NJQV-ve të Qarkut Fier, është disi e ndryshme prej pjesës më të madhe të qarqeve, në të cilat vihet re niveli më i lartë i shpenzimeve gjatë vitit 2009 dhe rënie e ndjeshme e tyre gjatë viteve 2010 – 2012.  Në qarkun Fier, në vitin 2009 NJQV-të shpenzojnë më tepër krahashuar me vitet e tjera 2008 – 2012, por në raport me totalin e shpenzimeve vendore, niveli më i lartë raportohet në vitin 2012.  Të ardhurat e NJQV-ve të Qarkut Fier përbëjnë rreth 13,7% të totalit të të ardhurave vendore në Shqipëri.  Të ardhurat e NJQV-ve të Qarkut Fier përbëhen në më pak se një të tretën e tyre (thuajse 29,13%) prej të ardhurave të veta të NJQV-ve. Të ardhurat nga grantet e pakushtëzuara përbëjnë rreth 25,4% të të ardhurave të NJQV-ve të Qarkut Fier, ndërsa të ardhurat nga transfertat e kushtëzuara kanë përbërë nga 39% të totalit të të ardhurave vendore në vitin 2008, ne 50% të këtij totali në vitin 2010..

116

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

 Shpenzimet totale për banorë variojnë nga 1.709 lekë/banorë në 11.948 lekë/banorë , të ardhurat e veta të NJQV-ve variojnë nga 457 lekë/banorë në13.304 lekë/banorë .  Për vitin 2011, NJQV-të në Qarkun e Fierit shpenzuan mesatarisht 1.437 lekë/banorë për investime kapitale.  Duke iu referuar të ardhurave të veta të NJQV-ve të mësipërme lexohet qartë që në një pjesë të NJQV-ve investimet kapitale janë bërë nëpërmjet granteve të kushtëzuara .  Në vitin 2011, shpenzimet operative të NJQV-ve të Qarkut Fier zënë mesatarisht 75% të totalit të shpenzimeve, diçka më lartë krahasuar me mesataren në nivel vendi prej 66%. Ndërkohë që për disa njësi shpenzimet operative gjatë vitit 2011 rezultojnë në mbi 90% të buxhetit vendor.  Për Bashkinë Fier po ashtu shpenzimet operative raportohen shumë të larta (mbi 90%). Kjo vjen kryesisht nga fakti se këtu raportohen edhe shpenzimet e pastrimit të qytetit nëpërmjet ndërmarrjes, por edhe si rezultat i pamundësisë për investime kapitale gjatë viteve të fundit.  Shpenzimet për paga e sigurime në raport me shpenzimet operative zënë në NJQV-të e Qarkut Fier mesatarisht 59%, raport pak më i lartë se mesatarja në nivel vendi po për vitin 2011 (56%). Qarku Gjirokastër  Njësitë vendore të këtij qarku shpenzojnë rreth 3,2% të totalit të shpenzimeve vendore, ose 0,08% të PBB-së. Niveli më i lartë i shpenzimeve vihet re në vitin 2009 – rreth 4,3% e buxhetit vendor krahasuar me 2,9% në vitin 2012.  Të ardhurat e NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër përbëhen në pjesën më të madhe (thuajse 77 %) prej të ardhurave prej granteve qeveritare me apo pa kusht.  Të ardhurat nga taksat dhe tarifat vendore përbëjnë vetëm 23% të të ardhurave të NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër, ndërsa të ardhurat nga transfertat e kushtëzuara kanë përbërë nga 10,7% të totalit të të ardhurave vendore në vitin 2008, ne 25% të këtij totali në vitin 2012.  Rreth 75% e NJQV-ve të qarkut Gjirokastër na prezantohen në pozitë të vështirë financiare dhe të pabarabarta krahasuar me mesataren në nivel vendi.  Shpenzimet totale për banorë variojnë nga 2.410 lekë/banorë në 15.012 lekë/banorë , të ardhurat e veta të NJQV-ve variojnë nga diçka më shumë se 139 lekë/banorë në 7.418 lekë/banorë (Gjirokastër).  Për vitin 2011, nëntë NJQV në Qarkun e Gjirokastrës nuk shpenzuan asnjë lek për investime, ndërkohë që 12 NJQV në Qarkun Gjirokastër shpenzuan për investime kapitale më tepër se mesatarja në rang vendi .  Mesatarja e granteve të kushtëzuara për banorë në NJQV-të e Gjirokastrës është rreth 3.639 lekë/banorë në vitin 2011, krahasuar me mesataren kombëtare prej rreth 4.170 lekë/banorë.  Në vitin 2011, shpenzimet operative të NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër zënë mesatarisht 73% të totalit të shpenzimeve, nivel ndjeshëm më i lartë krahasuar me mesataren në nivel vendi prej 66%. Ndërkohë që për disa njësi shpenzimet operative gjatë vitit 2011 rezultojnë në 100% të buxhetit vendor.  Ndërkohë që shpenzimet për paga e sigurime në raport me shpenzimet operative zënë në NJQV-të e Qarkut Gjirokastër mesatarisht 63%, raport gati 8% më i lartë se mesatarja në nivel vendi po për vitin 2011. Në disa prej NJQV-ve vlerat e këtij raporti janë edhe më të larta .

117

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

 Janë fare pak NJQV në Qarkun Gjirokastër që arrijë të gjenerojnë të ardhura të krahasueshme për banorë prej biznesit. Ndërkohë që janë 14 NJQV (44%) që gjenerojnë thuajse asgjë prej taksës së biznesit të vogël. Nga kjo analizë e bërë në këto qarqe shikojmë domosdoshmerinë e decentralizimit fiskal dhe të reformës territoriale. 3. Decentralizimi në përgjithësi dhe në veçanti decentralizim fiskal, përbëjnë një reformë me karakter politik, ekonomik dhe administrativ që synon:  Ofrimin e pushtetit sa më afër problemeve të qytetarit,e cila i ka munguar në vite.  Krijimin e kushteve sa më të mira për qytetarin dhe biznesin, si dhe  Shndërrimin dhe konsolidimin e institucioneve publike në përshtatje me kushtet dhe kërkesat e një ekonomie të mirëfilltë tregu. 4. Kuadri rregullues ligjor për organizimin dhe funksionimin e qeverisjes vendore është mjaft i arrirë dhe i hartuar me ndihmën dhe asistencën ndërkombëtare por sfida për të ardhmen mbetet plotësimi i këtij kuadri ligjor në përputhje me reformën territoriale si dhe me implementimi e saj. 5. Skema aktuale e financimit të pushtetit vendor tashmë mund të konsiderohet si e tejkaluar sepse të dhënat, kriteret, dhe metodologjitë e zbatimit të këtyre skemave duhet të jenë në përputhje me reformën e re territoriale. 6. Megjithëse e drejta e huamarrjes vendore është e sanksionuar që në vitin 2008 me një ligj të veçantë ajo de fakto nuk është zbatuar duke mbetur si një mundësi potenciale vetëm në letër (ligj). 7. Studimi nëpërmjet shembujve dhe analizave të bërë në njësitë e qeverisjes vendore të katër qarqeve arrin në përfundimin se efiçenca e financave vendore është e kërcënuar nga fragmentimi i pushtetit vendor. Kjo do thotë se reforma territoriale për vendin tonë ka qenë shumë e nevojshme të kryhej. 8. Nga përllogaritjet pas aplikimit të modelit ekonometrik “EViews” u arritën përfundimet e mëposhtme: a) Midis mirëqënies vendore (investimet dhe shërbimet publike) si variabël i varur dhe 1)të ardhurave të veta (nga taksat dhe tarifat vendore), 2)transfertes së pakushtëzuar, dhe 3)transfertës së kushtëzuar ekziston një lidhje e fortë dhe e rëndësishme. b) Me rritjen e buxhetit vendor në përgjithësi rriten edhe mirëqenia vendore (investime dhe shërbime publike), por ritmi i rritjes së buxhetit vendor në përgjithësi është më i madh se sa ritmi i rritjes së mirëqënies vendore. c) Rritja e transfertave të kushtëzuara kanë një lidhje shumë të fortë me rritjen e mirëqënies vendore. Kjo do thotë se pushteti qëndror nëpërmjet transfertave të kushtëzuara kryen kryesisht investime në nivel vendor të cilat ndikojnë drejtpërdrejtë në mirëqënien vendore. Ky fakt na çon edhe në një konkluzion tjetër që, pushteti qëndror ndikon në qeverisjen vendore me fonde të ndryshme, ndërkohe nuk angazhohet në reformat strukturore të pushtetit vendor me qëllim që qeverisja vendore të këtë mundësi të gjenerojnë të ardhura të mjaftueshme për nevojat e veta. d) Rritja e të ardhurave të veta ka ndikuar në rritjen e mirëqënies vendore por ritmi i rritjes së të ardhurave është më i lartë se ritmi i rritjes së investimeve dhe shërbimeve publike. Kjo do thotë se me rritjen e të ardhurat vendore jo të gjitha shkojnë për investime dhe shërbime publike, gjë

118

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

e cila nënkupton se ato shkojnë për shpenzime administrative,e cila na shpie në një përfundim tjetër që efiçenca e financave vendore për fondet e pakushtëzuara lë shumë për të dëshiruar. e) Rritja e transfertes së pakushtëzuar deri në vitin 2007, nuk ka ndikuar në mënyrë të ndjeshme në rritjen e investimeve dhe shërbimeve publike. Pas vitit 2007, lidhja midis rritjes së transfertës së pakushtëzuar dhe mirëqënies vendore ka qenë më e fortë. Kjo ka ndodhur për arsye se në ligjin e buxhetit vjetor pas vitit 2007 janë vënë kufizime për përdorimin e transfertës së pakushtëzuar për shpenzime administrative duke bërë që ajo të përdoret për investime dhe shërbime publike. f) Në model kemi evidentuar katër bashki të forcave të ndryshme politike, dy bashki të majta dhe dy bashki të djathta, konkretisht bashkitë Shkodër dhe Kamëz si bashki të djathta dhe bashkitë Vlorë dhe Fier si bashki të majta. Këto bashki kanë popullsi afërsisht të njëjta. Nga studimi rezulton se për periudhën 1998-2005, bashkitë Fier dhe Vlorë merrnin nga pushteti qëndror si trasnfertë të kushtëzuar më shumë se sa bashkitë Shkodër dhe Kamëz. Këto bashki që merrnin në ketë periudhë më shumë fonde ishin të majta dhe njëkohësisht edhe qeveria qëndrore ishte e majtë. Në periudhën 2006-2013, bashkitë Shkodër dhe Kamzë merrnin më shumë fonde se sa bashkitë Vlorë dhe Fier. Në këtë periudhë në qeverisje të vendit ishin forcat e djathta. Kjo na çon në disa përfumdime të tjera si:  Niveli real i autonomisë vendore ende është i ulet sepse ajo cënohet nëpërmjet preferencave politike të qeverive të radhës.  Zhvillimi vendor nëpërmjet investimeve komandohet nga pushteti qëndror dhe kjo është sipas përkatësive politike. 9. Nga përllogaritjet pas aplikimit të modelit ekonometrik “EViews” për skemën e financimit u arritën përfundimet e mëposhtme:  Midis mirëqënies vendore dhe kritereve që përdoren për shpërndarjen e transfertës së pakushtëzuar ekziston një lidhje e rëndësishme.  Kriteri popullsi ka ndikim më të madh se sa kriteret e tjerë.  Kriteret social dhe barazues nuk kanë shumë efekt te rritja e mirëqënies vendore gjë e cila nënkupton faktin se këta kritere janë më tepër për të siguruar ushtrimin e pushtetit sipas një niveli të poshtëm të caktuara se sa për politika zhvillimore.  Hipotezat e ngritura në fillim të studimit nga analizat e bëra në kapitullin e katërt (Financat vendore dhe zhvillimi ekonomik) dhe modelit ekonometrik të kapitullit të pestë, mund të themi se janë vërtetuar plotësisht.  Konkretisht vërtetuam se:  Impaktet e mbështetjes së pushtetit vendor kanë qenë të ulta për arsye të nivelit të ulët të decentralizimit dhe njëkohësisht të fondeve të kushtëzuara nga qeveria qëndrore.  Njëkohesisht fondet zhvillimore (investuese) ishin të varura politikisht nga ngjyra e qeverisjes qëndrore.  Fragmentimi i pushtetit vendor ka qënë jo eficent ku mbi 50% e buxhetit vendor shkonte për shpenzime administrative madje në rreth 53% të njësive vendore ky zë zinte mbi 80%.

119

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

6.2 Rekomandime 1. Është e domosdoshme konsolidimi i njësive të qeverisjes vendore për të garantuar efiçiencë në shërbime dhe investime publike, si dhe demokratizim më të madh të komuniteteve vendore për të rritur aftësinë e marrjes së vendimeve të drejta dhe efiçente. 2. Hartimi dhe miratimi i bazës ligjore që reflekton reformën e re administrativo-territoriale duke përcaktuar qartë përgjegjësitë në funksionet e veta, të përbashkëta dhe të deleguara të shoqëruar me faturë financiare. 3. Përcaktimi dhe saktësimi i kufijve territorialë në përputhje me të gjithë faktorët e ndarjes territoriale. 4. Thellimi i procesit të decentralizimit fiskal dhe rritja e autonomisë financiare dhe fiskale për pushtetin vendor. Nëpërmjet këtij decentralizimi duhet synuar që shpenzimet për pushtetin vendor ndaj PBB-së të rriten duke synuar që në një periudhe afatmesme ky tregues të arrijë dhe tejkalojë vendet e rajonit. 5. Ulja në maksimum e skemës së financimit të pushtetit vendor me transferta të kushtëzuara. Transfertat e kushtëzuara të përdorura deri tani ti shtohen shumës së transfertës së pakushtëzuar dhe të shpërndahen për njësitë e qeverisjes vendore nëpërmjet formulës. 6. Në funksion të ndarjes së re territoriale të rishikohet e gjithë skema e financimit të pushtetit vendor. 7. Në përcaktimin e transferues së pakushtëzuar duhet të ketë një rregull fiskal që e bën këtë burim financimi të parashikueshëm dhe të qëndrueshëm. Pra ajo mund të jete si një përqindje ndaj të ardhurave tatimore të buxhetit të shtetit ose e Produktit të Brendshëm Bruto. 8. Bërja e një formule të re për shpërndarjen e transfertës së pakushtëzuar për pushtetin vendor. Në formulë duhet të përdoren kritere të reja si:  Popullsia duhet të jetë sipas grupimeve, si për grup moshat e fëmijëve, nxënësve, studentëve dhe të moshuarve.  Kriteri i sipërfaqes duhet të zëvendësohet me zonat funksionale ose me densitetin e popullsisë.  Kapacitetet potenciale fiskale duhet të përllogariten mbi të gjitha taksat vendore.  Ekualizimi duhet të mbështetet mbi kriter të qarta që evidentojnë zonat e favorizuar dhe te pafavorizuara.  Mund të shtohet ndonjë kriter i lidhur me zhvillimin ekonomik vendor. 9. Taksimi i pronës mbi vlerën e saj dhe jo mbi sipërfaqen apo ndonjë tregues tjetër sasior. 10. Bërja e një kadastre fiskale që synon rritjen e të ardhurave dhe një administrim më të mire të taksës së pronës. 11. Aplikimi i taksave të ndara si një mundësi për rritjen e të ardhurave të pushtetit vendor. 12. Rritja e taksave dhe tarifave bëhet gjithnjë dhe më e kontestueshme nga qytetarët, ndërkohë pritshmëritë për shërbime publike sa vijnë e rriten. Këtij paradoksi njësitë e qeverisjes vendore duhet ti përgjigjen me rritje të transparencës dhe rendjes pas pagesave direkte (me destinacion). 13. Në ofrimin e shërbimeve publike njësitë e qeverisjes vendore duhet të rrisin nivelin e bashkëpunimit midis tyre dhe me pushtetin qëndror duke synuar uljen e kostove dhe ofrimin e këtyre shërbimeve sipas parimeve të ekonomisë së shkallës. 14. Regjistrimi i aseteve publike të pushtetit vendor dhe futja e tyre në qarkullimin ekonomik. 15. Leasingu, një praktikë e nevojshme për tu përdorur në sektorin publik vendor. 16. Azhornimi i sistemit të kontabilitetit (Stream line) sipas standardeve ndërkombëtare.

120

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

17. Futja dhe përqasja e konceptit të pikës së ekuilibrit (break-even) në ofrimin e shërbimeve publike nga njësitë e qeverisjes vendore. 18. Analiza financiare e pushtetit vendor duhet të orientohet nga metodat bashkëkohore. Në analizën financiare duhet të përqasen raportet financiare (financial ration), analiza e levës operative, financiare dhe raportet e rentabilitetit. 19. Bërja e një ligji të veçantë për financat e pushtetit vendor i cili duhet; 1)të vendos disa rregulla fiskale si; sa do të jetë totali i transfertes së pakushtëzuar etj, 2)rregulla për huamarrjen vendore, 3)procesin e buxhetimit, 4)menaxhimin financiar dhe transparencën etj

121

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

KREU VII. BURIMET E INFORMACIONIT               

Vjetarët statistikor të INSTAT-it. Vjetarët statistikor të Ministrisë se Financave. Strategjia Kombëtare e Decentralizimit. Vjetarët statistikor të Drejtorisë së Përgjithshme të Tatimeve. Vjetarët statistikor të Ministrive të linjës. Strategjia e Menaxhimi të Financave Publike 2014-2020. Të dhëna të Strategjive Rajonale të Qarqeve. Vjetarët statistikor të Fondit Shqiptar të Zhvillimit (FSHZH). Aktet ligjore dhe nënligjore të arkivit dhe ato në fuqi Strategjia për Zhvillim dhe Integrim. Banka e Shqipërisë. Projekte të ndryshme të USAID që kanë vepruar dhe veprojnë në Shqipëri Raporte dhe studime të Bankës Botërore. Raporte dhe studime të Fondit Monetar Ndërkombëtar. Punime të autorëve vendas e të huaj, si edhe materiale të tjera burimore që reflektohen në literaturën e shfrytëzuar.

122

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

KREU VIII. LITERATURA                      

Kushtetuta e Republikës se Shqipërisë. Bernard Dafflon et Styve Perritaz-La Collaboration intercommunale: Proposition d’une méthode d’analyse comparative des aspects institutionnels, opérationnels et socio-économiques des diverses formes d’intercommunalité. (BENEFRI, Working paper 335-2000). Strategjia Kombetare e decentralizimit, Janar 2000. Pigey, Juliana H. and A.Hoxha. “Albania Unconditional Transfers for Local Government and Objective Formula for Distribution,” Albania Local Government Assistance and Decentralization Project, Washington: The Urban Institute (October 2001). Bernard Dafflon, Fusions de Communes: Eléments d’étude pour une dimension de référence (BENEFRI, Working paper 327, version mise à jour le 31 juillet 2003). Albania Decentralization in Transition (Banka Botërore Studim i Vitit 2004). Ligji nr.8652, datë 31.7.2000 “Për organizimin dhe funksionimin e qeverisjes vendore”, Ligji nr.9869, datë 4.2.2008, “Per Huamarrjen e Qeverisjes Vendore”. Ligji nr.8743 , datë. 22.02.20021 “Për pasuritë e paluajtshme të shtetit”, Ligji nr.8744, datë. 22.02.2001 “Për transferimin e pasurive të paluajtshme të shtetit në njësitë e qeverisjes vendore”, Ligji nr.9936, date 26.06.2008, “Per menaxhimin e sistemit buxhetor ne Republikën e Shqipërisë”. Ligji nr. 10 296, date 08.07.2010, “Per Menaxhimin Financiar dhe Kontrollin”. Ligj: date 28 Maj 1929, “Mbi Administrimin e Pasurisë dhe Kontabilitetin e Përgjithshëm te shtetit”. Fran Brahimi, “Decentralizimi i pushtetit dhe impakti në zhvillimin ekonomik të vendit”, (Doktorature) 2011. Larry Schroeder, “Shqipëria, Studimi mbi Politiken e Decentralizimit Fiskal”, THE URBAN INSTITUTE, 2100 M Street, në Washington, DC 20037 Maj 2004 (202) 833-7200. Programi Buxhetor Afatmesëm 2014-2016, 2015-2017. Rosen. H, “Public Finance”, (2003), McGraw Hill: N.York. Rosen Harvey S, “Public Finance” Department of Economics, Princton University. Tony Levitas, Swedish Association of Local Governments, “Local Government Taxes, Fees and Charges in Albania: Current and Future Challenges: September 2010. William Dillinger, Kriza e Borxhit Shtetëror ne Brazil; Mësimet e Nxjerra, Economic Notes 14, Country Department 1, Amerika Latine dhe Karaibet (Washington, D.C: Banka Botërore, 1997). Nezir Haldeda, Fran Brahimi, Elvina Merkaj, “Local Government Borrowing Issues in Central and Eastern Europe. The case of Albania”, Euro Economica Issue 1(32)/2013 ISSN: 1582-8859. Dedja,Taulant and Brahimi,Fran (2006) “The Dilemma of the Revision of the Administrative and Territorial Division in Albania: Obligatory, Voluntary Amalgamation, or Inter-Communal Collaboration as a Transitory Solution?” Conference Paper, Tirana, pp. 17123

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

 

                

R.Biraçi

Institute for Contemporary Studies, Rr. Vaso Pasha 7, Tirana, Albania, [email protected] / http://www.ics-al.org International Research and Consulting Centre, Institute of Federalism, University of Fribourg, Rte. d’Englisberg 7, 1763 Granges Paccot, Switzerland. Nezir Haldeda, Drini Salko, Fran Brahimi “The Fiscal Decentralization of Local Government and Its Impact on Small Business in Albania”, International Journal “Management and Business Economics” (IJMBE), 2012, Volume 1 faqe 2-17. Fran Brahimi, “Property tax and increase of local government revenues in Albania”, Fifth International Scientific Conference on: Globalization, Development, Public Policy & Management: A Business Development Perspective”, Globus, Institute of Economic Research”, Prishtine, Kosova ISSN 2304-0270. Aurela Anastasi, “Constitution and Local Government” (Special Bulletin 5 Years of Constitution, BOTIMPEX – Tirana 2004). Zyher Beci, “Transparency and Community Participation in Local Government” (Publishing of Parliamentary Studies center - Tirana). Management Unit Europe and central Asia Unit, World Bank. Albania: “Local Finance Policy” Note, September 2008, Poverty Reduction and Economic Management Unit Europe and central Asia Region, World Bank. Afonso, A.; Santos, M. (2005) “Students and Teachers: a DEA approach to the Relative Efficiency of Portuguese Universities”; NEP: New Economics Papers Education. Fernandes, S. (2003) “Efficiency of Local Government Spending: evidence from the Lisbon Region”; NEP: New Economics Papers Education. Fernandes, S. (2005) “Assessing and explaining the relative efficiency of local government: evidence for Portuguese municipalities”; NEP: New Economics Papers Education. Fran Brahimi, “Autonomia Financiare dhe skemat e financimit te Pushtetit Vendor”, Revista Ekonomia dhe Agrobiznesi, 2012 Numri 4 faqe 10-2, ISSN 2223-7658. Ballart, X. (1992) Cómo evaluar programas y servicios públicos? Aproximación sistemática y estudios de caso. Ministerio para las Administraciones Públicas (MAP). 5-Barrow, M.; Wagstaff, A. (ano); “Efficiency Measurement in the Public Sector: an appraisal” Fiscal Studies. Fran Brahimi, “Efektet e Krizës Ekonomike dhe asaj te Borxheve ne Financat e Pushtetit Vendor”, Revista Ekonomia dhe Agrobiznesi 2011 Numri 3, faqe 3-13 ISSN 2223-7658. Borger, B. de; Kerstens, K. (1996); “Cost efficiency of Belgian local governments: a comparative analysis of FDH, DEA, and econometric approaches”; Regional Science and Urban Economics; nº26; 145-170. Carvalho, J.; Fernandes, M. J.; Camões, P.; Jorge, S. (2006b) “Anuário Financeiro dos Municípios Portugueses – 2004”; edição própria; publicação da Câmara dos Técnicos Oficiais de Contas (CTOC). C-arvalho, J.; Jorge, S.; Fernandes, M. J. (2006a) “New Local Government Accounting in Portugal”; forthcoming in Public Money and Management. Alt, J.E., and D.D. Lassen (2006) Fiscal transparency, political parties and debt in OECD countries, European Economic Review, 50(6), 1403-1439. Athanassopoulos, A., and K. Triantis (1998) Assessing aggregated cost efficiency and the related policy implications for Greek local municipalities, Infor 36, 66-83. De Borger, B., K. Kerstens, W. Moesen, and J. Vanneste (1994). “Explaining differences in productive efficiency”: An application to Belgian municipalities, Public Choice, 80, 339-358. 124

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

              

R.Biraçi

De Borger, B., and K. Kerstens (1996) “Cost efficiency of Belgian local governments: A comparative analysis of FDH, DEA and econometric approaches, Regional Science and Urban Economics”, 26, 145-170. De Borger, B., and K. Kerstens (2000) What is known about municipal efficiency? The Belgian case and beyond, in Public Provision and Performance: Contributions from Efficiency and Productivity Measurement (Ed.) J. Blank, Elsevier, Amsterdam, pp. 299-330. Dunn, W.N. (2004) Public policy analysis: An introduction, Pearson Prentice Hall, New Jersey. Farrell, M. (1957) The measurement of productive efficiency, Journal of the Royal Statistical Society, Series A: General, 120, 253-281. Gérard, M. (2001) Fiscal federalism in Belgium. Paper presented at a conference on “Fiscal Imbalance”, Quebec City (Canda), September 13-14, 2001. Geys, B. (2006) Looking across borders: A test of spatial policy interdependence using local government efficiency ratings, Journal of Urban Economics, 60 (3), 443-462. Geys, B., F. Heinemann and A. Kalb (2007) Local governments in the wake of demographic change: Efficiency and economies of scale in German municipalities, ZEW Discussion Paper, 07-036. Greene, W.H. (1993) The econometric approach to efficiency analysis, in The Measurement of Productive Efficiency: Techniques and Applications (Eds.) H. Fried, C.A.K. Lovell and S. Schmidt, Oxford University Press, Oxford, pp. 68-119. John, P. (2001) Local Governance in Western Europe, Sage: London. Jondrow, J., C.A.K. Lovell I. Materov, and P. Schmidt (1982) On the estimation of technical inefficiency in the stochastic frontier production function model, Journal of Econometrics, 19, 233-238. Kalseth, J. and J. Rattsø (1998) Political control of administrative spending: The case of local governments in Norway, Economics and Politics 10, 63–83. Moore, A., J. Nolan, and G.F. Segal (2005) Putting out the trash: measuring municipal efficiency in US cities, Urban Affairs Review, 41(2), 237-259. Oates, W.E. (1972) Fiscal Federalism, Harcourt Brace Jovanovich, New York. Geys B., and W. Moesen (2007a). Measuring Local Government Technical Efficiency in 38-Flemish Municipalities: An Application and Comparison of FDH, DEA and Econometric Approaches. WZB Berlin, mimeo. Geys B., and W. Moesen (2007b). Sources of Local Government Technical Efficiency: Evidence from Flemish Municipalities. WZB Berlin, mimeo.

125

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

KREU IX. SUMMARY 1. Përmbledhje e studimit Funksionimi i pushtetit vendor në Shqipëri ka filluar pas vitit 1990, periudhë në të cilën shënohet edhe rënia e sistemit dhe pushtetit të centralizuar. Reformat e thella decentralizuese të cilat kane ndikuar në konsolidimin dhe rritjen e efektivitetit dhe të eficiences së pushtetit vendor janë kryer pas viteve 2000. Marrëdhënia ndërmjet qeverisë qëndrore dhe asaj vendore në dekadat e fundit kanë ndryshuar pothuajse në të gjithë botën. Treguesi i këtij ndryshimi është decentralizimi, i cili i siguron qeverive vendore autonomi në një serë çështjesh. Tregues tjetër i këtij ndryshimi është zhvendosja e vëmendjes nga hartimi i politikave në nivel kombëtar në ato në nivel rajonal, ku një pjesë e përgjegjësive për zhvillimi i kanë kaluar nivelit të qeverisjes vendore. Kalimi i përgjegjësive në nivel vendor ka ndikim të drejtpërdrejtë në organizimin dhe funksionimin e organeve të qeverisjes vendore. Rritja e përgjegjësive dhe kompetencave për pushtetin vendor është paraprirë nga plotësimi gradual i infrastrukturës ligjore dhe nënligjore në fushat përkatëse, sipas kërkesave të Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë së vitit 1998, Kartës Evropiane të Autonomisë Vendore, Strategjisë Kombëtare të Decentralizimit. Ndarja e pushteteve synon që ta bëje më të qëndrueshëm sistemin demokratik, të rrisë efiçiencën dhe efektivitetin qeverisës, të stimulojë krijimin e një baze të qëndrueshme për zhvillimin ekonomik, të bëjë qeverisjen më transparente dhe të sigurojë pjesëmarrjen e qytetarëve në jetën publike në nivel lokal e rajonal. Fuqizimi i pushtetit vendor realizohet jo vetëm nga pavarësia politike, administrative por dhe nga ajo financiare. Një qeverisje vendore është e pavarur (autonome), kur ajo është e pavarur financiarisht. Autonomia financiare mundësohet kur të ardhurat e realizuara mbulojnë shpenzimet e kryera nga njësia vendore. Financat publike janë një problem dhe një debat i hapur kudo midis grupeve të interesit nga njëra anë dhe shtetit nga ana tjetër. Këto debate, synojnë hartimin dhe zbatimin e politikave ekonomike, sociale e fiskale sa më të përshtatshme për kushtet e vendit. Në këtë kuadër duhet parë edhe decentralizimi në përgjithësi dhe ai fiskal, në veçanti, përmes të cilit, synohet krijimi i burimeve financiare të nevojshme, për realizimin e funksioneve të qeverisjes vendore. Qeverisja vendore ka me pak nxitësa se sa pushteti qëndror për të trajtuar impaktet makroekonomike të politikave të tyre. Megjithatë, politikat vendore influencojnë në rritjen e një buxheti vendor të balancuar, në stabilitetin e treguesve makroekonomik etj. Transferimi i disa funksioneve publike bazë në pushtetin vendor si dhe rritja e autonomisë fiskale për gjenerimin e te ardhurave vendore janë faktor të rëndësishëm për te ndikuar tek treguesit makroekonomike rajonal dhe në mënyrë indirekte në tregues makroekonomik në shkalle vendi. Studimet empirike kanë treguar se marrëdhëniet midis decentralizimit dhe rritjes ekonomike kanë rezultate mikse. Disa studime tregojnë se decentralizimi ka një efekt pozitiv dhe të rëndësishëm në rritjen ekonomike dhe disa të tjera tregojnë të kundërtën. Studimet japin alternativa dhe hipoteza se si decentralizimi mund të ndikojë direkt dhe indirekt në rritjen ekonomike. Organizimi i punimit është bërë në gjashtë kapituj dhe konkretisht: Kapitulli i pare: Në këtë kapitull është pasqyruar situata problemore dhe problemi i kërkimit, objektivi i përgjithshëm shoqëruar me objektivat specifike, është pasqyruar metodologjia e punimit, hipotezat kërkimore dhe së fundmi rezultatet e mundshme së bashku me drejtimet ku ky studim do japi kontribute të vlefshme për rritjen e aftësisë financiare të njësive vendore.

126

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Kapitulli i dytë: Ky kapitull i referohet rishikimit të literaturës të fokusuar në dy drejtime kryesore si: a-Decentralizimi dhe efikasiteti i pushtetit vendor b- Skemat e financimit të pushtetit vendor Kapitulli i tretë: Në këtë kapitull trajtohen çështjet dhe problemet e zhvillimit të pushtetit vendor në Shqipëri dhe pikërisht decentralizimi dhe format e tij, autonomia e njësive vendore, financat lokale dhe burimet e tyre. Per të vazhduar më tej me impaktin makroekonomik të decentralizimit, decentralizimi dhe rritja ekonomike dhe së fundmi me bazën ligjore të financave vendore Kapitulli i katërt:Jep një panoramë të plotë mbi financat vendore dhe zhvillimi ekonomik. Së pari, në këtë kapitull është hedhur një vështrim mbi ecurinë e decentralizimit në Shqipëri,rruga që është ndjekur për arritjen e decentralizmit financiar dhe fiskal i cili është shumë i rëndësishëm për qeverisjen vendore e cila është një qeverisje relativisht e re. Kemi trajtuar më tej zhvillimin ekonomik dhe autonominë financiare të qeverisjes vendore. Në baze tëinformacionit të marrë nga Ministria e Financave, ish Ministria e Pushtetit Vendor dhe Decentralizimit, Ministria e Punëve të Brendshme, INSTAT etj. dhe përpunimit të këtij informacioni, kemi pasqyruar gjendjen për periudhën në studim (periudha 2002-2012) të zhvillimit ekonomik dhe financiar të qeverisjes vendore. Gjithashtu theksojmë se në këtë kapitull kemi kryer një studim të thelluar për katër qarqe, të cilat mendojmë se përfaqësojnë njësitë e qeverisjes vendore të zhvilluara, më pak tëzhvilluara dhe problematike dhe pikërisht e kemi kryer studimin për :Qarkun Durrës, Dibër, Fier dhe Gjirokastër. Per secilin qark studimi është kryer për një periudhe 11 vjeçare (2002- 2012), ku kemi analizuar: 1-Qarku Durres a) Profili i Qarkut Durrës dhe pozicioni i NJQV-ve në Qark b) Pabarazitë dhe dallimet mes NJQV-ve të Qarkut Durrës c) Performanca financiare dhe fiskale e NJQV-ve të Qarkut Durrës d) Zhvillimi ekonomik lokal dhe konkurueshmëria e NJQV-ve në Qarkun Durrës 2-Qarku Dibër a) Profili i Qarkut Dibër dhe pozicioni i NJQV-ve në Qark b) Pabarazitë dhe dallimet mes NJQV-ve të Qarkut Dibër c) Performanca financiare dhe fiskale e NJQV-ve të Qarkut Dibër d) Zhvillimi ekonomik lokal dhe konkurueshmëria e NJQV-ve në Qarkun Dibër 3- Qarku Fier a) Profili i Qarkut Fier dhe pozicioni i NJQV-ve në Qark b) Pabarazitë dhe dallimet mes NJQV-ve të Qarkut Fier c) Performanca financiare dhe fiskale e NJQV-ve të Qarkut Fier d) Zhvillimi ekonomik lokal dhe konkurueshmëria e NJQV-ve në Qarkun Fier 4- Qarku Gjirokastër a) Profili i Qarkut Gjirokastër dhe pozicioni i NJQV-ve në Qark b) Pabarazitë dhe dallimet mes NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër c) Performanca financiare dhe fiskale e NJQV-ve të Qarkut Gjirokastër d) Zhvillimi ekonomik lokal dhe konkurueshmëria e NJQV-ve në Qarkun Gjirokastër Kapitulli i peste: Në këtë kapitull është paraqitur modeli ekonomtrik i studimit të efiçences së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri. Për të matur efiçencen e qeverisjes vendore është përdorur një model ekonometrik, me të dhëna Panel Data, gjithashtu analiza është bërë nëpërmjet një paneli të balancuar, ku numri i variablave është i njëjtë për çdo njësi të qeverisjes vendore. Për qëllime të nxjerrjes së konkluzioneve, të dhënat janë përpunuar nëpërmjet 127

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

programit “Eviews” për të gjetur lidhjen që ekziston ndërmjet variablave në modelin ekonometrik. Metodologjia e përdorur në këtë rast është ajo e regresionit të shumëfishtë. Ky model ekonometrik është ndërtuar mbi një databasë shumë të besueshme mbi të cilën po mbështetet jo vetëm ndërtimi i formulës së re të transfertës së pakushtëzuar por edhe shpërndarja e të ardhurave nga qeverisja qendrore për llogari të pushtetit vendor, e përpunuar nga grupe ekspertësh të përfshirë për këtë qëllim. Të dhënat janë marrë të grupuara sipas ndarjes së re administrativo-territoriale në të cilën qeverisja vendore mbetet me 61 bashki (cross-section). Për secilën bashki të dhënat janë marrë vjetore për periudhën 2002-2012, duke bërë kështu që për secilin variabël në model të kemi 671 observime. Grupimi është bërë duke ia shtuar Bashkisë së re të gjitha komunat dhe bashkitë që ndarja e re i sanksionon duke nxjerrë në këtë mënyrë shumën për çdo bashki në secilin vit të marrë në model. Çdo komunë ose dhe bashki është bashkëngjitur bashkisë përkatëse me të gjitha karakteristikat e saj dukë bërë që Bashkia e re të jetë përmbledhëse e të gjithë karakteristikave zotëruese sipas ndarjes së vjetër. Në këtë kapitull është bërë i mundur dhe vërtetimi i hipotezave të ngritura në fillim të këtij studimi, duke bërë të mundur lidhjen që ekziston midis anës teorike dhe asaj statistikore të studimit. Kapitulli i gjashte: Në këtë kapitull janë përfshire konkluzionet dhe rekomandimet, të cilat janë rrjedhoje e përpunimit të të dhënave të kapitullit të katërt dhe të pestë. Këto konkluzione dhe rekomandime kanë dalë pas një analize të kujdesshme që i është bërë punimit nga ana teorike dhe praktike në kapitujt e mëparshëm. Ky studim është bazuar në analizën që i është bërëqeverisjes vendore për të vlerësuar mundësitë e financave vendore dhe rritjes së efiçencës së tyre. Për të realizuar këtë studim jemi mbështetur në përvojat si brenda dhe jashtë vendit me qellim të nxjerrim në pah problematikat e studimit. Studimi është përshkrues dhe eksplorues ku të dhënat janë sasiore dhe cilësore. Gjithashtu një pjese të rëndësishme në këtë studim ka dhe mbledhja e të dhënave dytësore, të cilat do mbështesin studimin nga ana teorike. Për këtë qëllim është kryer një rishikim i kujdesshëm i literaturës bashkëkohore. Po kështu janë grumbulluar të dhëna dhe informacione nga institucione të ndryshme si: Ministria e Financave, ish Ministria e Pushtetit Vendor dhe Decentralizimit, Ministria e Punëve të Brendshme, INSTAT, USAID, Banka e Shqipërisë, Vjetarët statistikor të Drejtorisë së Përgjithshme të Tatimeve, Raporte dhe studime të Bankës Botërore, Raporte dhe studime të Fondit Monetar Ndërkombëtar,Vjetarët statistikor të Fondit Shqiptar të Zhvillimit (FSHZH) etj . Për realizimin me sukses të këtij studimi janë ngritur dy hipoteza,për vërtetimin e të cilave u përdor regresioni i shumëfishte me ane të programit “Eviws”. Hipoteza e parë synon të studioje: a-lidhjen ndërmjet Investimeve dhe Shpenzimeve Publike vendore dhe të ardhurave që mundësojnë këto, b-lidhjen ndërmjet të ardhurës së transfertës së pakushtëzuar dhe elementeve që ndikojnë në formulën e shpërndarjes së saj. Hipoteza e dytë synon të studioje lidhjen ndërmjet financave vendore dhe fragmentizimit të qeverisjes vendore gjithashtu dhe ndikimet politike dhe e të zgjedhurve vendorë në financat vendore. Për verifikimin e hipotezave janë përdorur dy teste: Testi parë: Variabël i varur, Mirëqënia vendore ose kontributi në GDP (si tregues të tillë janë marrë investimet që bën pushteti vendor plus shërbimet publike në arsim, shëndetësi etj).Variabël i pavarur: Transfertat e pakushtëzuara, Tranfertat e kushtëzuara, Të ardhurat e veta. Testi i dyte (Formula):Variabël i varur :Mirëqënia vendore ose kontributi në GDP (si tregues të tillë janë marrë investimet që bën pushteti vendor plus shërbimet publike si, në arsim, shëndetësi etj) ,Varibël i pavarur: Popullsia, Sipërfaqja, Koeficienti i shërbimeve urbane, Bashki në nevojë, Bashki malore . 128

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Në përfundim të këtij studimi mund të themi: Kuadri rregullues ligjor për organizimin dhe funksionimin e qeverisjes vendore është i arrire, por sfida për të ardhmen mbetet plotësimi i këtij kuadri ligjor në përputhje me reformën territorial si dhe me implementimi e saj. Skema aktuale e financimit të pushtetit vendor mund të konsiderohet si e tejkaluar sepse të dhënat, kriteret dhe metodologjitë e zbatimit të këtyre skemave duhet të jenë në përputhje me reformën e re territoriale. Midis investimeve dhe shërbimeve publike dhe 1)te ardhurave të veta (nga taksat dhe tarifat vendore), 2)transfertës së pakushtëzuar, dhe 3)transfertës së kushtëzuar ekziston një lidhje e forte dhe e rëndësishme. Me rritjen e buxhetit vendor në përgjithësi rriten dhe investimet dhe shërbimet publike, por ritmi i rritjes së buxhetit vendor në përgjithësi është më i madhe se sa ritmi i rritjes së tyre. Rritja e transfertave të kushtëzuara kanë një lidhje shumë të fortë me rritjen e Investimeve dhe shpenzimeve Publike. Kjo do thotë se pushteti qëndror nëpërmjet transfertave të kushtëzuara kryesisht kryen investime në nivel vendorë të cilat ndikojnë drejtpërdrejtë në mirëqënien vendore. Ky fakt na çon edhe në një konkluzion tjetër që pushteti qëndror ndikon në zhvillimet lokale nëpërmjet transfertave të kushtëzuara, ndërkohë nuk angazhohet në reformat strukturore të cilat do të ndikonin në gjenerimin e të ardhurave të nevojshme për ushtrimin e kompetencave. Rritja e të ardhurave të veta ka ndikuar në rritjen e mirëqënies vendore por ritmi i rritjes së të ardhurave është më i larte se ritmi i rritjes së investimeve dhe shërbimeve publike. Kjo do thotë se me rritjen e të ardhurave vendore jo të gjitha shkojnë për investime dhe shërbime publike gjë e cila nënkupton se ato shkojnë për shpenzimeve administrative. Edhe kjo na shpie në një konkluzion tjetër që eficienca e financave vendore për fondet e pakushtëzuara lë shumë për të dëshiruar. Zhvillimi vendor nëpërmjet investimeve komandohet nga pushteti qëndror dhe kjo është sipas përkatësive politike. Midis mirëqënies vendore dhe kritereve që përdoren për shpërndarjen e transfertës së pakushtëzuar ekziston një lidhje e rëndësishme ku:  Kriteri popullsi ka ndikim më të madhe se sa kriteret e tjerë.  Kriteret social dhe barazuese nuk kanë shume efekt te rritja e mirëqënies vendore gjë e cila nënkupton faktin se këto kritere janë më tepër për të siguruar ushtrimin e pushtetit sipas një niveli të poshtëm të caktuar se sa për politika zhvillimore.

129

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

2. Summary The functioning of local government in Albania has started after 1990, period in which marked the collapse of the old system and centralized power. Deep decentralization reforms that have affected the consolidation and increase the effectiveness and efficiency of local government were completed after 2000. The relationship between central and local government in recent decades have changed almost all over the world. The indicator of this change is decentralization, which provides local government autonomy in a number of issues. Another indicator of this change is the shift of attention from policy making at the national level to those at the regional level, where a part of the responsibility for development have passed local government level. Transfer of responsibilities at local level has a direct impact on the organization and functioning of local government Increased responsibilities and powers of local government are preceded by the gradual completion of the legal infrastructure and legislation in relevant areas, according to the Constitution of the Republic of Albania of 1998, the European Charter of Local Autonomy, and National Decentralization Strategy. Separation of powers is intended to make more sustainable democratic system, increase the efficiency and effectiveness of government, stimulate the creation of a stable basis for economic development, make government more transparent and ensure the participation of citizens in public life at the local level regional. Empowering local government realized not only political independence, but the administrative and financial. A local government is independent (autonomous), when it is financially independent. Financial autonomy enables the income derived cover expenses incurred by the local unit. Public finances are a problem and an open debate between stakeholders throughout the one hand and the state on the other. These debates, aimed at designing and implementing economic policies, social and fiscal policies more suited to local conditions. In this context it should be seen decentralization in general and fiscal, in particular, through which aims to create the necessary financial resources for the implementation of the functions of local government. The local government has less driven than the central government to treat the macroeconomic impacts of their policies. However, local policies affect the growth of a balanced government budget, the stability of macroeconomic indicators etc. The transfer of some basic public functions and increasing local government fiscal autonomy for local income generation are important factor to influence regional macroeconomic indicators and indirectly in national macroeconomic indicators. Empirical studies have shown that the relationship between decentralization and economic growth have mixed results. Some studies show that decentralization has a positive and significant effect on economic growth and some others show the opposite. Studies provide alternatives and hypotheses of how decentralization can directly and indirectly affect the growth.The organization of the work is done in six chapters, as below: The First chapter:This chapter is reflected in challenging situations and the problem of research, coupled with the overall objective of the specific objectives of the research methodology reflected research hypotheses and finally possible results together with directions that this study will give valuable contributions to increase financial capability local units. The second chapter:This section refers to the literature review focused on two main areas: a-Decentralization and local government efficiencyb Schemes to local government financing The third chapter:In this chapter addresses issues and problems of the development of local government in Albania, namely the decentralization and its forms, the autonomy of local governments, local finances and resources. To proceed further with the macroeconomic impact of decentralization, decentralization and economic growth and lastly the legal basis of local finances

130

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Chapter Four:It gives a comprehensive overview of local finances and economic development. First in this chapter is looked on the progress of decentralization in Albania, the path that has been followed for the achievement of fiscal and financial decentralization, which is very important for local government which is a relatively new government. We further address the economic and financial autonomy to local government. Based on the information received from the Ministry of Finance, the former Ministry of Local Government and Decentralization, Ministry of Interior, INSTAT, etc. and processing of this information have reflected the situation for the period under study (period 2002- 2012) Economic and financial development local government. Also we note that in this chapter we conducted a study in depth for four regions, which we think represent the local government unit developed, less developed and problematic and have just completed the study for: Region Durres, Dibër, Fier, and Gjirokastra For each survey round is conducted for a period of 11 years (2002- 2012), where we analyzed:  Durres Region a) Profile of Region of Durres and the position of LGUs in the region b) Disparities and differences between the LGUs of Durres Region c) Financial and fiscal performance of LGUs the Region of Durres d) Local economic development and competitiveness of the LGUs in the Region Durres  Dibër Region a) Profile of Region of Dibër and position of LGUs in the region b) Disparities and differences between LGUs Dibër Region c) Financial and fiscal performance of LGUs the Region of Dibër d) Local economic development and competitiveness of the LGUs in the Region Dibër  Fier Region a) Profile of Region of Fier and position of LGUs in the region b) Disparities and differences between LGUs Fier Region c) Financial and fiscal performance of LGUs the Region of Fier d) Local economic development and competitiveness of the LGUs in the Region  Gjirokaster Region a) Profile of Region of Gjirokaster and position of LGUs in the region b) Disparities and differences between LGUs Gjirokaster Region c) Financial and fiscal performance of LGUs the Region of Gjirokaster d) Local economic development and competitiveness of the LGUs in the Region Gjirokaster The fifth chapter:In this chapter is presented the study model econometric efficiency of local finance the development of local government in Albania. To measure the efficiency of local government is using an econometric model, with data Panel Date; also the analysis is done through a balanced panel, where the number of variables is the same for each unit of local government. For the purposes of drawing conclusions, the data are processed through the program "Eviews" to find the link between variables in the econometric model. The methodology used in this case is multiple regressions. This econometric model is built on a highly reliable database on which is supported not only the construction of the new formula of unconditional transfer but also the distribution of revenues from the central government to local government accounts, elaborated by expert groups involved in this purpose. The data were taken in groups by sharing new administrative-territorial in which local governance remains with 61 municipalities (cross-section). For each city of the annual data were obtained for the period 2002-2012, doing so for each variable in the model we have 671 observations. The grouping is done by adding the new Municipality of all communes and municipalities that the new division of sanctions being issued in this way 131

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

amount to each municipality in each year to take in the model. Each communes or municipality is attached and the relevant municipality with all its features making the new municipality to be the summary of all the dominant characteristics under the old division.In this chapter it is made possible and confirmation of hypotheses rose in the beginning of this study, enabling the connection that exists between the theoretical and the statistical side of the study The Sixth chapter:In this chapter are included conclusions and recommendations, which are a result of the processing of data from the fourth chapter and the fifth. These conclusions and recommendations have emerged after a careful analysis of the paper that is made from the theoretical and practical in the previous chapters. This study is based on the analysis that has been done to assess the local government finance and growth opportunities than their efficiency. To achieve this study relied on experiences both inside and outside the country in order to highlight the problems of study. The study is a descriptive and exploratory study where the data are quantitative. Also an important part in this study and collection of secondary data, which will in turn support the theoretical study. For this purpose it is conduct a careful review of the contemporary literature. Also collected data and information from various institutions such as the Ministry of Finance, the former Ministry of Local Government and Decentralization, Ministry of Interior, INSTAT, USAID, the Bank of Albania, statistical Yearbooks of the Directorate General of Taxation, Reports and World Bank studies, reports and studies of the International Monetary Fund, Statistical Yearbooks of the Albanian Development Fund (ADF) and others. For the successful accomplishment of this study were raised two hypotheses, for which certification was used multiple regression through the program "Eviws".The first hypothesis aims to study: a-relationship between Investment and Local Public Expenditure and income which enable these services, b relationship between the income of unconditional transfers and elements affecting its distribution formula.The second hypothesis aims to study the relationship between the local finance and local government also fragmentation and political influences and local elected officials in local finances.

For verification of hypotheses are using two tests. First test: Dependent variable, local welfare or contribution to GDP (as such indicators are taken to make local government investments plus public services in education and health, etc.), independent variable: The unconditional transfers, the transfers of the Own revenues. The second test (Formula): Dependent variable: Local welfare or contribution to GDP (as such indicators are taken to make local government investments plus public services in education and health, etc.), independent variable: Population, Surface, Coefficient of urban services, Municipalities in need, Mountainous municipality At the end of the study we can say: the legal regulatory framework for the organization and functioning of local government is good, but the challenge for the future is the completion of the legal framework in accordance with territorial reform and its implementation.The current scheme of local government financing can be considered as obsolete because the data criteria and methodologies and the application of these schemes should be in accordance with the new territorial reform. Between investment and public services 1) own revenues (taxes and fees), 2) the unconditional transfer, and 3)transfer the conditional there is a strong relationship and important.With the growth of the local budget in general grow and investment and public services, but the rate of growth in 132

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

the general government budget is greater than their growth rate.Increased transfers are conditional have very strong connection with the increase of investment and public services. This fact leads us to another conclusion that the central government affects local developments through conditional transfers, while not engage in structural reforms that would affect income generation necessary for the exercise of powers. Increasing own revenues has affected the growth of the local welfare but the rate of income growth is higher than the increase in investment and public services. This means that with increased local revenues not all go for investment and public services which means that they go to administrative costs. Even this leads us to another conclusion that the efficiency of local finances for unconditional funding leaves much to be desired. Local development through investments is controlled by the central government and this is under political affiliations. Among local welfare and criteria used for the distribution of unconditional transfer that crucial link exists where:  Criterion population has greater impact than other criteria.  Social criteria and equalizer have more effect on local welfare increase which means that these criteria are more to ensure the exercise of power by a certain lower level than for policy development

133

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

CURRICULUM -

R.Biraçi

VITAE

Gjeneraliteti

Mbiemri BIRAÇI Emri Raimonda Emri i babait Qazim Datëlindja 13.09.1968 Venlindja Sarandë Gjendja civile Martuar, 2 fëmijë Kombësia Shqiptare Adresa Komuna e Parisit, Tiranë Tel.cel. 0693985943 e- mail : [email protected] ,r.biraci ubt.edu.al - EDUKIMI 2011 - 2015 : Doktoraturë në Fakultetin e Ekonomisë dhe Agrobiznesit, Departamenti i Financë – Kontabilitetit, Universiteti Bujqësor i Tiranës 1989 - 1993 : Universiteti Bujqësor i Tiranës, Fakulteti i Ekonomisë , Dega Financë 1983 - 1987 : Shkolla e Mesme Bujqësore ”Lefter Talo”,Livadhja , Sarandë - Gjuhë të Huaja Anglisht : Shumë mire , Ҫertifikatë of English Language, Nivel B2 Rusisht : Mirë Njohuri kompjuterike MS -Word MS Excel Ms PowerPoint Presentation Oracle Eksperienca në punë 2012 e në vazhdim: 2008-2011: 2005-2008: 1994-2008: 1993-1994:

Petagoge me kontratë në Departamentin e Financë-Kontabilitetit , Fakulteti i Ekonomisë dhe Agrobiznesit, UBT . Petagoge në Universitetin “Eqerem Çabej” Gjirokastër, Departamenti i Finances. Petagoge e jashtme në Universitetin “Eqerem Çabej” Gjirokastër, Departamenti i Financës. Ministria e Financave, Dega e Thesarit Gjirokastër. Ministria e Bujqësisë, Drejtoria e Bujqësisë dhe Ushqimit Sarandë

134

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Publikime Botime në revista shkencore 

Jupe A, Biraci R, Taka A. Standarti kombëtar i kontabilitetit në bujqësi dhe vlera e drejtë. Rasti i Shqiperisë.Revista: Ekonomia dhe Agrobiznesi , nr.8 ( janar – qershor 2014) , ISSN 2223-7658 ,fq 81-90,



Jupe A, Këri L, Biraci R, Taka A Accounting for Environmental Liabilities-Case of Albania. Academic Journal of Interdisciplinary studies MCSER Publishing, Rome Italy, EISSN 2281-4612, ISSN2281-3993 P 283-287, June 2014.



Konomi A, Biraci R, Mitaj A.The Importance of Developing a Sustainable And Nodern Sistem Of Financial Management and Controll In Albania , International Journal of Managaement and Business Economcs (IJMBE ) Volumi 3 /Numer 3/ Dhjetor 2014 , ISSN: 2304-0270, fq 135-148,



Biraci R, Agalliu A, Dhuci O Credit Risk Measurment in the Albanian Banking System International Journal of Managaement and Business Economcs (IJMBE) ISSN 2304-0207 , Volumi 3/ Numer 3/ Dhjetor 2014 , Globus , Prishtine, Kosove.



Biraci R, Brahimi F, Autonomia financiare dhe pabarazitë e Pushtetit Vendor (Rast studimor Qarku Gjirokastër). Revista Shqiptare Social Ekonomike nr.1(82) Prill-Qershor 2015, Print ISSN 2222-5846, Online ISSN 2312-5349,fq. 95-102.



Biraci R, Brahimi F,Financimi i Pushtetit Vendor në Shqipëri. Revista Shqiptare Social Ekonomike nr.1(82) Prill-Qershor 2015, Print ISSN 2222-5846, Online ISSN 2312-5349, fq. 37-46.

Botime në konferenca shkencore 

Biraci R, Llukani T, Nano D, EU Enlargement and Institucional Quality: How far away as Albania from the EU Members States? Kolegji "Victory", Prishtinë, Kosovë, 27-28 Qershor 2010, THE WESTERN BALKAN POLICYREVIEW, volume 1, ISSUE 2, Summer/Winter 2011, UDC 327: 4/9:497-15, P 116-134



Nano D, Llukani T, Biraci R. Thresholds in the process of financial integration of Albania ", Universiteti i Durresit, Durres, Shqipëri, 12-13 qershor 2010.



Llukani T, Biraci R, Nano D, Meshini B. Institutional quality and its implication in the outcomes of financial integration-case of Albania.," Konferenca Kerkimore per Studimet ne Europen Juglindore ", Instituti i Studimeve Ekonomike Sociale dhe, Prishtinë, Kosovë, 28-29 Maj 2010.

135

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi



Biraci R, Nano D, Llukai T. Financial integration of Albania-Fufure Challenges.'Takimi i peste i ALB Shkences, Seksioni i Shkencave Ekonomike Tirane, 02-05.09.2010 ISBN 978-9928-4001-7-8 Faqe 308



Biraci R, Nano M, Biraci A, Nano D. Institucional quality and European u membership: How far away is Albanian institutional quality from that of Montenegro? Universiteti i Gjirokastres, Gjirokaster, Albania, 23-24 SHTATOR 2011 , ISSN 2226-082X,fq.55-64



Biraci R, Konomi A, Mitaj A. Mjedisi Institucional dhe Politikat ekonomike për zhvillim ekonomik të qëndrueshëm në Konferencën e IV Shkencore Shqiptare, “Integrimi I Politikave Ekonomike dhe BE Universiteti “Aleksandër Moisiu”. Durrës, Shqipëri Prill 20-21, 2012, ISBN 978-99956-818-7-6, fq 572-582



Konomi A, Biraci R, Taka A. Development of the System on Public Financial Management in Albania. Performance and Challenges.Qendra Shqiptare për Rriskun.Ohrid 11-12 tetor 2013 ISBN 978-9928-05-133-2 fq 363-376



Biraci R, Jupe A, Taka A. Towards a model for environmental accounting-case of Albania “, 2014. Konferenca e VI, Ndërkombëtare-të për të Riskut, Tiranë, shtator 2014, ISBN:978-9928-175-28-1, fq 197-207.



Kodra K, Kociu L, Biraci R. Partneriteti Publik-Privat dhe Raportimi Financiar (rasti Shqiperise) Konferenca e shtate shkencore Nderkombetare , Glogus , Prishtine , Nentor 2014, ISBN:978-9951-582-11-7,fq.141-150.



Bytyqi Nji, Ferati R. Bejko E, Biraci R. Roli I reklames ne profitabilitetin e ndermarrjeve te vogla dhe te mesme-rasti I Kosoves. Konferenca e Katert Nderkombetare, Kolegji I Menaxhmentit Internacional “GLOBUS” , Prishtine , Dhjetor 2011, ISBN 978-9951-58202-5, faqe 269-276 Kontabiliteti për detyrimet mjedisore të Shqipërisë “, Konferencës e IV Ndërkombëtare mbi shkencat humane dhe sociale ICHSS 2014, 31 maj – qershor 2014, Budva, Mali I Zi, Procedura, Co Autor



136

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

DEKLARATË MBI ORIGJINALITETIN E PUNIMIT Autor : Raimonda Biraçi

Në kuptim e zbatim të përcaktimeve të sqaruara në VKM nr 953, dt. 18.08.2011 “Për disa ndryshime dhe shtesa në Vendimin nr 864, dt. 05.12.2007 të Këshillit të Ministrave “Për hapjen e programeve të studimeve të doktoraturës në institucionet publike të arsimit të lartë dhe përcaktimin e kushteve që duhet të plotësojë studenti për marrjen e diplomes për gradën shkencore “Doktor” të ndryshuar , si dhe në urdhrin e Ministrit të Arsimit dhe Shkencës, nr 105, dt 23.03.2012 “Për miratimin e rregullores për Etikën në veprimtarinë kërkimore dhe botuese”, Deklaroj me përgjegjësi të plotë personale që punimi i paraqitur në kërkim të marrjes së gradës shkencore “Doktor” është plotësisht autentik. Ҫdo material i marrë nga burime të treta është referuar sipas rregullave

Tiranë, Qershor 2015

137

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

KREU X. ANEKSE DHE TABELA ANEKSI 1 TRANSFERTA E KUSHTËZUAR 2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

Diferenca Transferte e kushtëzuar minus Mirqenje Sociale per Individë

Diferenc a Transfer te e kushtëz uar minus Mirqenj e Sociale per Individë

Diferenc a Transfer te e kushtëz uar minus Mirqenj e Sociale per Individë

Diferenc a Transfer te e kushtëz uar minus Mirqenj e Sociale per Individë

Diferenc a Transfer te e kushtëz uar minus Mirqenj e Sociale per Individë

Diferenc a Transfer te e kushtëz uar minus Mirqenj e Sociale per Individë

Diferenc a Transfer te e kushtëz uar minus Mirqenj e Sociale per Individë

Diferenc a Transfer te e kushtëz uar minus Mirqenj e Sociale per Individë

Diferenc a Transfer te e kushtëz uar minus Mirqenj e Sociale per Individë

Diferenc a Transfer te e kushtuar minus Mirqenj e Sociale per Individë

Diferenc a Transfert ee kushtuar minus Mirqenje Sociale per Individë

Bashkia Berat

49679

51747

118460

46000

65000

146472

133717

107238

86152

75697

80869

Ura-Vajgurore

3982

4500

19773

0

9000

29775

51110

39954

97639

23189

26784

Kuçovë

19076

18899

65242

53771

16817

23604

7000

22768

92074

23674

58577

Skrapar

24935

12000

19962

11222

10200

42580

23160

35352

20581

51274

65937

Poliçan

2000

6500

9962

8000

14043

32801

12000

6007

28681

18070

12790

50865

86064

143037

61073

105900

243838

164922

224656

337502

270499

73039

Patos

0

26770

94342

26200

2000

19220

16000

21386

201865

117678

11425

Roskovec

0

12963

13480

10000

6000

4175

20200

73951

34367

24084

33188

17879

24573

29500

33500

46099

168576

127629

202412

182942

82235

69399

0

3000

24461

9000

47000

62412

45200

76579

42398

39710

49070

Mallakastër Bashkia Elbasan

20780

12500

33830

17000

14500

47159

49518

82496

61564

31648

45199

11087

27446

46156

61500

136500

174848

124353

166998

259820

222204

138595

Cërrik

12335

9449

8399

8500

4500

25515

18449

68512

116655

27814

43334

3475

6500

7454

5000

0

23600

3000

25967

21639

4980

12583

6460

26745

19670

23000

29500

99255

54564

125794

93620

80895

79264

15142

4500

22669

18000

6000

51790

56880

48078

43827

34460

39242

15000

17702

8000

11000

19100

40398

31323

55234

38570

39498

40007

14474

3000

7786

0

10500

36320

63102

48949

46450

14950

39784

27950

61126

68157

64928

112500

184944

127245

302497

133280

124911

113036

5900

6000

17445

9500

13000

76715

53917

79028

79237

21184

62669

0

0

3000

0

5000

6600

0

3426

7957

1774

1400

15944

15480

21779

29800

15000

25277

46412

57311

16578

22549

24362

2000

15654

9911

10000

39000

101470

105712

82834

93751

37461

113809

22057

15990

33493

31184

45531

81479

67116

252899

44527

35105

36620

Njësit vendore

Bashkia Fier

Lushnjë Divjakë

Belsh Bashkia Peqin Bashkia Gramsh Bashkia Librazhd Përrenjas Bashkia Korçë Maliq Pustec Kolonjë Devoll Pogradec

138

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri” Bashkia Kukës

R.Biraçi

14213

6490

20790

0

83200

148047

44938

210928

93726

65811

77543

2800

2500

0

5000

10500

36437

45500

77057

140486

69446

49396

Tropojë Malësi e madhe

11645

1000

6900

39000

64400

95317

63597

71644

121032

127757

142339

4000

25000

21981

15188

23700

63275

62129

49220

65735

67864

31314

Shkodër

65062

29844

64503

49473

538000

473564

217435

207404

448956

275916

231533

2000

10657

40180

13500

30000

62361

60671

155262

282814

153287

188079

17377

0

25615

17000

15500

37725

33386

51581

19186

65194

47127

8150

0

2000

7000

16500

45585

34523

18129

11396

29627

19949

295054

127900

296203

236001

105500

446183

260419

331691

400385

451318

355628

Kamëz

9000

7894

79930

10000

52000

183290

139286

211940

417780

350651

102058

Vorë

1500

6000

6000

6000

38000

172775

107516

189509

245808

73597

13979

0

24558

44200

0

93066

250755

166892

180754

106405

179653

36315

15234

6044

227157

785244

Has

Vau-Dejës Pukë Fushë-Arrez Bashkia Tiran

Kavajë Rrogozhinë Bashkia Durrës

3000

0

4000

14000

20000

44595

58657

14253

78493

0

0

0

140000

416718

182228

220553

25587 109895 7

Shijak

10500

79150

2000

18000

35000

101815

81302

49427

85784

27862

15967

Krujë

24637

43572

30931

44000

71079

137518

160083

313452

97124

221112

44397

Bashkia Vlorë

56314

25559

50066

14628

28000

68170

88363

149193

374180

208525

216009

Selenic

4500

7500

17500

15000

23000

59155

51497

55884

147320

72119

98335

Himarë

6000

0

7000

17000

9000

5180

14000

11657

20879

2735

12538

Sarandë

23891

10226

0

15000

42643

47537

51500

54467

125825

69014

29773

Konispol

10098

10500

13457

20500

18000

19805

15215

43274

16700

33173

69754

Finiq

10000

10000

17000

13500

6000

18610

32100

22783

33170

61471

63651

Delvinë Bashkia Gjirokastër

6769

4000

0

4900

14000

29180

17000

39519

32233

42184

44041

14886

22840

82994

39000

69000

173878

101816

88135

120510

61947

56898

Libohovë

16414

4960

9950

7500

10000

11050

10342

18728

18586

11959

7017

Tepelenë

16100

27380

20442

7500

25110

39038

30500

39911

50684

15223

29248

Memaliaj

9174

12625

46459

32600

7100

46070

38320

87847

51482

4993

8654

Përmet

7353

12783

16934

11500

15058

49134

73827

62332

24747

20006

28908

Këlcyrë

13995

1000

10500

11300

15000

18705

42340

43538

36194

13990

38691

Dropull

1000

0

2500

2500

17000

59140

45887

24253

26892

35291

15883

Bashkia Dibër

2000

8996

10445

11500

96000

149048

183729

202224

77709

73915

66175

Bulqizë

4000

8000

18252

7000

25000

54425

58518

85060

146103

53218

67601

18470

4969

26979

5000

18000

82961

84458

128145

119840

39169

40112

0

5000

0

0

7000

69015

65200

100530

67724

73730

60008

26174

50952

17039

17039

112950

223111

247159

92812

203389

183157

126558

Mirditë

0

0

0

0

34000

76571

45439

85393

168786

63116

51165

Kurbin

0

0

11500

11500

12000

52820

69884

139576

198379

105976

32127

Burrel Klos Bashkia Lezhë

139

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

ANEKSI 2 TË ARDHURAT E VETA (NGA TAKSAT DHE TARIFAT) 2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

Totali i të ardhur ave te veta

Totali i të ardhura ve te veta

Totali i të ardhura ve te veta

Totali i të ardhura ve te veta

Totali i të ardhurav e te veta

Totali i të ardhura ve te veta

Totali i të ardhura ve te veta

Totali i të ardhura ve te veta

Totali i të ardhura ve te veta

Totali i të ardhura ve te veta

Totali i të ardhurave te veta

289301

311443

422213

380232

474258

595937

622758

224357

175923

181076

168338

71910

91153

132528

128657

165320

200120

235044

61991

59283

49809

51601

Kuçovë

132368

151909

218696

239286

224271

257833

269460

95280

60998

47962

61762

Skrapar

117020

119293

124950

128232

177670

216345

201800

18299

13544

17378

31896

Poliçan Bashkia Fier

46517

59079

71513

78493

120734

140786

126504

20931

22374

24132

25104

418293

615443

754056

856549

1099928

1356949

1394728

307834

368201

391259

395976

Patos

80711

136170

222972

184506

173815

215121

221863

69307

56568

123608

119629

Roskovec

55708

84835

100966

108552

137674

149716

176256

39340

47865

76082

84495

Lushnjë

284554

366757

404689

505420

636974

814705

832186

220164

195465

210455

194388

Divjakë

80337

110200

162887

175008

262774

303416

302926

58754

57311

48051

52783

136270

146550

180203

179938

199073

242852

258007

73933

53608

76501

73241

516512

591524

701374

858535

1000656

1117486

1260521

365366

311677

368962

340997

Cërrik

73252

84548

98421

122167

146544

181414

184970

33642

34986

33173

41012

Belsh Bashkia Peqin Bashkia Gramsh Bashkia Librazhd

58227

67238

88199

130957

114935

146296

133866

15973

13987

16443

22443

86289

107256

117394

131310

175772

256386

222596

37574

28591

38072

33315

123573

124084

157897

165220

211728

263621

286877

32020

25007

24291

34043

116217

135010

132764

159141

207256

241401

247221

45178

51218

54707

47161

2002

Njësite vendore Bashkia Berat UraVajgurore

Mallakastër Bashkia Elbasan

Përrenjas Bashkia Korçë

75355

76763

90412

104568

139576

168494

206153

35374

29577

29017

27075

373593

470909

508696

570517

691864

824893

862640

361944

370233

332399

289213

Maliq

103787

114705

155067

188197

234333

315442

303299

44272

41564

36113

36202

Pustec

8558

7530

14415

12154

26922

29982

26151

1703

561

1648

1322

Kolonjë

96311

103862

120886

138077

154910

170565

214345

26573

24871

27282

22349

Devoll

83685

111159

124738

131390

207753

273198

302395

34771

37095

35684

36409

222382

255645

293488

326314

451305

534600

555076

231020

212343

206285

131637

185197

185612

216493

238092

450888

522676

433281

46746

44633

43525

38492

54685

150444

61259

78467

110478

133985

153315

7600

6838

7687

6536

102494

79054

108067

155110

218929

256789

243970

10856

17514

8895

13882

74010

103413

109301

129830

180451

235268

262187

22080

19399

14941

18034

Pogradec Bashkia Kukës Has Tropojë Malësi e madhe

140

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

Shkodër

R.Biraçi

454987

504894

539820

680137

1329082

1355617

1198428

342686

314297

383384

337359

Vau-Dejës

76060

93444

144905

155167

208054

258566

268301

92827

68236

59229

62037

Pukë FushëArrëz Bashkia Tiranë

81326

74111

105441

107854

130174

158334

155173

14344

17362

11851

10944

56593 251948 2

50131

55018

70805

111316

140527

135575

6797

5395

7646

8697

4072594

4901159

5254243

5540688

6342929

7368224

4400243

4095787

3954244

3957700

Kamëz

124848

148089

287259

277346

695593

884879

1020477

165025

210782

260138

218581

51574

97987

111530

165376

244215

398877

365290

185267

200047

220721

209846

149913

242315

399355

452354

478583

685827

642708

193237

179243

176725

169283

67076

73113

100115

120139

156997

210051

226142

57915

67834

53563

51899

721778

945895

997885

1350215

1293709

1778615

1781476

1186132

1021323

980016

820494

85097

179168

121119

152363

161828

245591

245269

65023

92562

114978

74360

Krujë Bashkia Vlorë

173230

229862

253929

277064

374862

464689

527155

128985

158188

139332

136767

504959

555709

671165

904562

954206

1074802

1393076

956544

917439

643266

509257

Selenice

68552

79916

107766

117730

172394

219482

224532

26973

24090

23436

30138

Himarë

46799

49274

64058

86627

145535

158562

195442

59374

86699

125963

62383

Sarandë

291519

385677

167614

240627

482192

553188

616753

219612

193755

310417

282775

Konispol

37661

39722

47226

61372

81697

91047

95225

13874

12445

13751

11674

Finiq

70457

97605

85925

86050

133535

161218

191147

25368

21918

57120

62342

Delvine Bashkia Gjirokastër

42909

49905

53377

84781

85282

109562

109494

18750

17261

30673

2446

169658

204907

297610

288045

334755

456237

434658

116130

118365

123986

100934

Libohovë

37957

28554

35530

36859

48034

52810

54974

5324

5036

4148

3447

Tepelenë

72586

97106

90435

84153

103659

119866

122903

18202

16900

19570

10322

Memaliaj

66357

73631

112402

106151

102196

150118

150475

9145

9815

8905

6867

Përmet

79071

92119

100362

106725

103380

156562

187681

24438

25695

31031

25469

Këlcyrë

50674

33740

52744

58733

81637

90916

121824

12069

9409

10432

11812

Dropull Bashkia Dibër

41255

61154

68947

85730

96350

145696

139384

26090

22304

23794

21098

198969

241440

251791

284632

471664

547245

583474

38614

36598

38889

42757

Bulqizë

109279

111564

137211

146648

238629

276478

280977

27377

36239

42146

31630

Burrel

131902

127546

164441

165339

218096

291989

310663

32809

34625

29172

23664

49819

57870

66408

87127

122784

187018

176385

7339

7671

3277

5386

326351

432832

446959

457762

820532

981218

1090653

281297

220757

269373

168967

Mirditë

74456

79062

91872

87614

197186

247695

219619

41067

31762

23825

24233

Kurbin

32114

33948

49713

49478

84616

131038

151823

65474

59759

66388

45492

Vorë Kavajë Rrogozhine Bashkia Durrës Shijak

Klos Bashkia Lezhë

141

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

ANEKSI 3 TRANSFERTA E PAKUSHTËZUAR 2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

Transfer ta e Pakusht ëzuar

Transfer ta e Pakusht ëzuar

Transfer ta e Pakusht ëzuar

Transfer ta e Pakusht ëzuar

Transfer ta e Pakusht ëzuar

Transfer ta e Pakusht ëzuar

Transfer ta e Pakusht ëzuar

Transfer ta e Pakusht ëzuar

Transfert ae Pakushtëz uar

Transfert ae Pakushtë zuar

2012 Transfert ae Pakushtë zuar

Bashkia Berat

174402

100156

113243

145787

213662

241941

244547

260977

248376

248046

248021

Ura-Vajgurore

56728

44612

51745

70875

85395

92536

95278

96898

82102

79841

68846

Kuçovë

82990

59914

65351

90690

105491

118003

135006

137301

120913

122220

95892

Skrapar

82475

78132

78132

87869

137456

140917

141123

150424

131186

128876

110697

Poliçan

40417

32147

37935

47469

82327

81667

84050

86056

72703

70504

60675

272097

170810

193106

267905

347895

387172

422141

339048

386302

382007

295730

Patos

66715

49054

57554

78540

98915

113137

114738

116689

99291

98936

75728

Roskovec

48155

37102

44123

62196

70210

78634

79227

80573

68770

66222

52037

Lushnjë

199999

138163

145119

188068

257551

280482

287903

297099

256541

251488

209672

Divjakë

67726

58636

73025

95000

110059

122014

125582

129045

111582

109208

98537

Mallakastër Bashkia Elbasan

86065

61280

73893

91832

120871

124391

128862

132837

113781

111070

90606

340898

215520

240342

339230

376595

411209

526717

548399

571592

485308

467847

Cërrik

55795

45654

57513

75313

106412

116270

121981

126878

109745

108441

85588

Belsh

51314

44748

58984

69688

84634

93027

92990

96052

85442

80671

61773

Bashkia Peqin Bashkia Gramsh Bashkia Librazhd

69004

57335

61207

80537

91649

96535

99752

103018

88536

86387

72275

93839

75552

87591

95396

152775

151347

163806

170865

154340

145707

148250

87502

66298

78862

101866

133437

143407

147500

151232

128976

125997

127913

Përrenjas

56222

48169

57229

76475

98742

98882

105133

107201

92577

89255

90540

226517

126854

132066

164761

226984

250610

294920

326673

294025

285955

262603

85745

64855

84476

120000

162294

172772

175582

180430

154604

152479

141987

Pustec

8292

6291

8355

10026

17080

18324

20099

21104

18409

18071

18469

Kolonjë

67575

47979

50721

59412

102866

104736

121628

121673

107881

107517

106421

Devoll

67652

52459

59871

74163

112312

119758

126132

129869

117094

111979

100938

Pogradec

142856

91125

98889

132523

215149

246732

249679

254578

219950

211635

215270

Bashkia Kukës

160490

142024

152482

184366

280895

277036

279852

292553

258778

255780

259110

Has

49015

139222

50252

60415

88624

86158

93622

98292

85436

84257

70610

Tropojë Malësi e madhe

87360

63927

84852

96722

139503

145456

161590

166972

147572

140116

131860

67283

65092

72262

98459

129159

146058

165568

173139

150661

148108

151519

Shkodër

342043

231951

239925

324514

441155

490401

543584

585293

522433

522009

458065

Vau-Dejës

70987

64930

77304

103590

122100

133964

137687

140900

122193

120649

111542

Pukë

56779

57869

59858

67719

96556

100407

99140

107406

97757

96924

98491

Fushë-Arrëz

45362

43589

43602

52322

83971

85457

87495

90102

77934

75696

76413

1292523

465453

481613

532959

682241

830683

1166622

1251270

1107513

1109071

1104383

Njësit vendore

Bashkia Fier

Bashkia Korçë Maliq

Bashkia Tiranë

142

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

Kamëz

96499

96143

129736

178815

200767

231996

327658

333228

278420

274579

260358

Vorë

43705

34794

35302

58810

67907

78318

84889

86715

74305

72076

61799

111729

50898

52582

69603

125055

141560

150239

160303

142178

142994

112612

52652

35923

38547

53989

75815

87536

91006

92651

82761

80688

67985

335990

91608

133457

164044

365727

429271

614270

648943

606211

571527

422437

Shijak

64846

44497

47495

63101

62926

73641

84089

87839

122686

77345

60652

Krujë

123661

102377

120337

163670

178099

193327

209968

213537

181184

181995

163905

Bashkia Vlorë

271280

148808

158744

194258

225788

261874

429190

447728

395376

394983

293808

Selenice

59597

50216

62333

75123

114815

125779

129811

133004

113469

109946

95861

Himarë

27107

19355

22195

25053

54629

64667

79060

82284

72743

72357

64966

Sarandë

55787

24438

24438

25302

78992

94589

114557

116977

99780

97948

84444

Konispol

20567

15054

15954

18077

33222

36880

41916

43448

37555

36729

37543

Finiq

30975

24768

24768

28150

77866

86457

96962

100133

86871

35142

41656

Delvinë Bashkia Gjirokastër

29463

19931

21185

21185

40672

47546

54231

56943

49425

13726

11824

108972

63857

63857

76325

113053

122650

141965

156772

142612

139661

141673

Libohovë

19467

17074

17512

20190

30679

33471

35437

36753

32059

31471

28001

Tepelenë

47775

40957

40957

47226

53719

57969

61365

67159

61188

59982

48815

Memaliaj

53519

47236

49730

57481

76843

85151

89339

92102

78660

76555

65244

Përmet

55021

40936

40936

46175

57026

70956

74734

79825

75829

76817

68183

Këlcyrë

31765

23580

28120

33588

48313

52491

56578

57639

48414

47447

44238

Dropull

28761

26154

27028

38299

46967

50111

53017

55075

48042

47582

42741

180799

153681

168407

212999

305373

307534

311881

326266

296081

281071

285138

96631

80602

92680

113807

190706

193674

193804

197973

169008

163569

163814

103788

90779

98190

114258

148659

153267

161911

171148

197681

149032

152333

48843

45775

56823

66058

106107

104527

99089

100774

85386

82823

84066

246256

177084

197531

197531

378053

408839

431583

232752

203217

207482

186730

Mirditë

70662

68604

75932

75932

134309

139964

138083

201200

180203

174298

167726

Kurbin

31765

29874

33286

33286

54449

59324

59230

225385

194352

189832

139612

Kavajë Rrogozhinë Bashkia Durrës

Bashkia Dibër Bulqizë Burrel Klos Bashkia Lezhë

143

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

ANEKSI 4 MIRËQENIA VENDORE (INVESTIMET + SHPENZIMET PËR SHËRBIMET PUBLIKE) Njësia vendore Bashkia Berat UraVajgurore

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

349,565

375,797

516,581

475,292

591,932

805,380

839,450

853,167

600,381

574,000

551,000

80,492

103,233

149,625

150,079

196,153

255,895

320,451

448,773

171,023

142,000

174,000

Kuçovë

150,113

172,816

253,026

284,705

266,965

313,249

320,009

306,710

281,276

465,000

294,000

Skrapar

133,550

136,447

144,694

152,074

213,553

286,423

258,009

281,440

205,250

151,000

201,000

Poliçan

55,907

70,075

87,307

98,445

151,648

191,596

161,306

134,470

126,563

101,000

90,000

476,481

701,108

874,621

1,020,801

1,315,441

1,738,598

1,749,224

1,373,291

988,341

956,000

2,060,000

Patos

88,115

148,588

247,689

210,922

198,740

262,617

273,539

265,770

277,138

242,000

650,000

Roskovec

61,826

94,427

114,046

125,442

161,335

175,210

224,230

331,011

195,961

204,000

402,000

Lushnjë

324,446

416,398

466,316

598,307

756,800

1,072,510

1,079,777

912,764

860,405

672,000

936,000

Divjake

98,620

135,475

205,470

223,313

339,964

403,090

397,159

394,266

325,679

350,000

285,000

152,834

164,648

205,527

211,140

240,141

319,942

345,839

419,646

432,578

382,000

790,000

614,948

703,374

845,758

1,061,212

1,238,202

1,412,979

1,567,354

1,566,824

1,717,203

1,498,000

1,303,000

Cërrik

82,169

94,872

112,316

143,657

172,309

231,440

234,431

193,829

203,703

196,000

161,000

Belsh Bashkia Peqin Bashkia Gramsh Bashkia Librazhd

64,401

74,370

99,286

151,315

132,853

190,291

162,819

156,905

213,552

115,000

103,000

107,463

133,176

144,440

165,762

226,416

380,037

308,701

364,690

297,096

193,000

250,000

136,973

136,989

177,319

190,921

246,607

345,820

382,576

274,762

382,809

226,000

222,000

136,744

159,214

158,001

194,028

253,726

312,604

317,806

357,072

389,520

277,000

355,000

Bashkia Fier

Mallakastër Bashkia Elbasan

Përrenjas Bashkia Korçë

86,504

88,513

105,708

126,307

170,269

226,588

297,381

332,624

256,092

236,000

185,000

446,945

561,159

610,815

699,170

865,374

1,078,122

1,146,971

1,318,371

1,106,371

831,000

901,000

Maliq

118,543

131,118

180,975

226,804

281,183

430,780

405,373

648,495

358,805

272,000

337,000

Pustec

10,788

9,492

18,459

15,929

35,282

40,335

31,121

45,943

32,298

29,000

51,000

Kolonjë

116,536

128,676

160,350

188,897

199,227

235,968

258,340

500,959

269,407

189,000

198,000

Devoll

104,272

138,116

157,749

170,114

270,766

400,577

443,585

724,582

399,448

227,000

277,000

Pogradec Bashkia Kukës

259,883

298,074

348,903

397,099

550,269

681,260

707,248

813,793

743,601

540,000

485,000

232,964

232,697

277,895

310,725

584,478

722,352

539,685

631,961

418,856

364,000

420,000

64,539

178,936

73,731

96,883

136,820

186,211

219,156

150,247

128,465

208,000

246,000

Tropojë Malësi e madhe

139,802

103,999

146,824

221,634

308,572

379,284

343,067

364,204

411,843

292,000

375,000

89,749

125,092

135,749

164,678

228,887

326,952

363,219

390,179

389,170

227,000

261,000

Shkodër

565,812

627,316

681,975

878,593

1,974,769

1,959,689

1,592,684

2,035,311

1,653,112

1,326,000

1,401,000

Vau-Dejës

92,275

113,131

183,074

196,010

265,364

353,211

370,160

679,989

527,064

296,000

348,000

Pukë

98,850

89,133

128,352

134,863

163,694

215,661

211,732

197,803

234,767

133,000

172,000

Fushë-Arrëz Bashkia Tiranë

69,546

61,361

68,263

90,185

143,334

202,236

190,186

229,808

241,551

120,000

142,000

2,690,825

4,347,666

5,326,590

5,884,753

6,214,121

7,526,228

8,803,536

9,115,571

8,649,022

7,982,000

7,717,000

Has

144

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

Kamëz Vorë Kavajë

R.Biraçi

138,830

163,003

316,205

318,460

790,915

1,116,943

1,244,444

1,555,118

1,311,581

1,383,000

1,207,000

61,306

116,533

134,973

205,566

303,743

598,070

510,584

733,886

795,603

474,000

447,000

195,763

309,537

490,426

553,757

616,435

994,229

888,661

893,638

691,255

637,000

619,000

Rrogozhinë Bashkia Durrës

76,460

83,379

116,911

143,016

195,862

279,556

315,450

236,747

369,802

122,000

189,000

823,717

1,083,470

1,172,300

1,626,117

1,571,841

2,383,336

2,244,806

2,368,777

3,431,697

3,015,000

2,073,000

Shijak

107,448

231,860

154,127

198,557

213,866

368,799

356,598

495,117

519,697

328,000

396,000

Krujë Bashkia Vlorë

215,739

287,049

321,909

359,342

488,777

652,182

755,398

976,327

570,195

482,000

473,000

547,010

602,205

741,356

1,025,190

1,084,730

1,271,991

1,700,902

1,602,180

2,640,468

2,074,000

1,246,000

Selenicë

81,818

94,699

130,802

146,351

218,465

304,738

309,391

423,671

241,902

240,000

379,000

Himarë

51,852

54,595

72,294

100,506

168,697

181,271

235,411

406,621

270,017

265,000

310,000

Sarandë

325,865

431,102

191,663

281,684

568,569

660,521

754,300

621,365

544,029

582,000

543,000

Konispol

50,402

49,166

62,354

84,749

108,315

121,420

125,012

244,461

115,993

70,000

78,000

Finiq

81,109

112,329

97,622

100,619

156,888

200,613

251,214

187,949

207,268

173,000

226,000

Delvinë Bashkia Gjirokastër

52,426

61,034

66,382

108,805

108,429

149,866

141,991

199,699

123,844

91,000

80,000

209,310

254,260

374,642

370,130

433,894

664,877

587,616

663,072

347,871

382,000

331,000

Libohovë

47,312

36,401

45,061

48,186

63,956

70,646

73,875

123,462

81,054

55,000

50,000

Tepelenë

92,930

124,066

116,367

110,296

139,622

170,592

169,262

239,165

230,538

168,000

167,000

Memaliaj

75,764

84,861

133,002

128,036

123,967

212,934

210,012

308,451

137,405

176,000

81,000

Përmet

96,180

111,461

122,614

134,078

130,354

221,285

281,084

420,598

226,415

145,000

143,000

Këlcyrë

61,265

48,505

77,797

84,240

105,530

123,557

175,995

282,776

94,594

114,000

108,000

Dropull Bashkia Dibër

51,008

76,092

86,956

110,680

123,783

216,951

200,975

197,001

100,865

140,000

126,000

250,124

306,942

323,183

371,989

625,231

759,184

841,359

996,271

612,802

500,000

526,000

Bulqizë

129,817

131,379

165,354

181,366

298,609

368,397

383,588

470,229

429,675

297,000

352,000

Burrel

153,303

148,965

195,648

201,390

266,118

407,830

437,400

648,127

391,757

282,000

288,000

Klos Bashkia Lezhë

57,583

66,694

77,627

104,201

148,854

275,956

263,553

374,233

130,403

226,000

173,000

216,881

336,052

338,598

358,472

545,937

842,088

947,628

1,201,661

890,962

802,000

789,000

Mirditë

141,726

138,588

173,100

178,283

312,309

383,740

393,834

461,642

306,037

345,000

433,000

Kurbin

161,723

178,294

204,738

205,172

532,330

634,494

677,506

529,459

513,238

264,000

316,000

145

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

ANEKSI 5 VARIABLAT E VARUR Bashkitë Bashkia Berat Ura-Vajgurore Kuçovë Skrapar Poliçan Bashkia Fier Patos Roskovec Lushnjë Divjakë Mallakastër Bashkia Elbasan Cërrik Belsh Bashkia Peqin Bashkia Gramsh Bashkia Librazhd Përrenjas Bashkia Korçë Maliq Pustec Kolonjë Devoll Pogradec Bashkia Kukës Has Tropojë Malësi e madhe Shkodër Vau-Dejës Pukë Fushë-Arrëz Bashkia Tiranë Kamëz

Popullsia 29.07.2014 98,990 39,622 55,409 18,967 18,266 196,920 42,767 31,681 127,766 53,543 42,992 206,661 46,773 32,488 38,995 36,184 44,271 33,114 129,266 64,469 5,165 19,781 42,275 91,025 59,380 21,311 28,290 53,971 201,385 49,159 16,720 11,583 763,297 126,185

Sipërfaqja(km katror) 417.4 113 168.3 776 279.4 630.6 44.4 98.9 344.2 211 392 877.2 177.9 148.1 191 695.3 795.1 300.9 764.1 701.6 160.1 743.3 472.6 609 1033.2 332.8 1043 958.9 831.5 383.8 500.6 511.1 1117.8 11.1

Bashki malore

Bashki në Nevojë

0

0

0

0

0

1

1

0

0

1

0

0

0

0

0

0

0

0

0

1

1

0

0

0

0

1

0

1

0

1

1

1

1

1

0

1

0

0

0

1

1

0

1

1

1

1

0

0

1

1

1

1

1

1

0

1

0

1

1

1

1

1

0

1

0

0

0

0

146

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri” Vorë Kavajë Rrogozhinë Bashkia Durrës Shijak Krujë Bashkia Vlorë Selenicë Himarë Sarandë Konispol Finiq Delvinë Bashkia Gjirokastër Libohovë Tepelenë Memaliaj Përmet Këlcyrë Dropull Bashkia Dibër Bulqizë Burrel Klos Bashkia Lezhë Mirditë Kurbin

36,469 80,096 40,956 301,779 44,282 79,848 194,857 35,710 27,004 50,855 13,722 39,012 18,033 52,040 7,113 16,356 21,313 20,195 12,452 23,012 79,081 40,204 38,442 20,751 106,591 37,381 73,244

43.6 191.7 208 206.6 90.7 264.5 275.7 592.1 363.9 77.1 231.5 491.1 129.6 444.3 248.8 437.8 371.2 639.6 236.8 439.8 896 650.1 518.2 201.8 472.1 600.9 174.3

R.Biraçi

0

0

0

0

0

0

0

1

1

1

0

0

0

0

1

1

0

1

0

0

0

1

0

0

1

1

0

0

1

1

1

1

1

1

1

0

0

0

1

0

1

1

1

1

1

1

0

1

1

0

0

1

147

“Vlerësimi i efiçensës së financave vendore në zhvillimin e pushtetit vendor në Shqipëri”

R.Biraçi

ANEKSI 6 STRUKTURA E TË ARDHURAVE VENDORE NË PËRQINDJE Të ardhurat e pushtetit 22222 vendor

2003

2002

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

Transferta e pakushtëzuar

37

23

21

24

25

22

24

40

36

39

39

Transferta e kushtëzuar

57

72

71

71

67

65

67

39

37

42

42

6

5

8

5

8

13

10

21

27

20

19

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

100

Të ardhurat e veta Totali

ANEKSI 7 STRUKTURA E TË ARDHURAVE VENDORE Të ardhurat e pushtetit vendor Transferta e pakushtëzuar Transferta e kushtëzuar Të ardhurat e veta Totali

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

7,150,704

4711903.5

5149546.16

6419023.22

9021501.6

9893490

11255400.5

11675404

10560691.98

10120087

9166473.91

11,132,384

14606469

17075634.8

19294723.2

24200249.3

29293526

31325776.8

11407233

10720835.07

10786825

9940392.58

1,135,589

1060963

1870218

1286807

2712996

5817384

4488186.67

6138390

7904168.06

5071939

4581039.92

19,418,677

20379336

24,095,399

27000553.4

35,934,747

45004400

47,069,364

29221027

29,185,695

25978852

23,687,906

148

Raimonda BIRAÇI.pdf

... vendor në Shqipëri” R.Biraçi. 3. Dedikuar: KLAUDIOS DHE KEVINIT. Jeni thesari im më i çmuar. Page 3 of 148. Raimonda BIRAÇI.pdf. Raimonda BIRAÇI.pdf.

5MB Sizes 41 Downloads 133 Views

Recommend Documents

No documents